About Sindh: 2009

Friday, February 20, 2009

Thursday, February 19, 2009

Saturday, February 14, 2009

عام سنڌي شاعري

هي مضمون ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو لکيل آهي، جو سندس ڪتاب ٻيلاين جا ٻول تان ورتل آهي

وڏائي ۽ واکاڻ تنهن واحد کي جڳائي، جنهن اسان جي زبان کي اثر ڏنو ۽ منجهس بيان جو سحر سمايو. قربان سندس نبي ڪريم صلي الله عليہ وسلم جن تان،جنهن فرمايو تہ شعر ۾ حڪمت ۽ دانائي آهي. عربي شاعري متعلق خليفو حضرت عمر (رضہ) چوندو هو تہ هي عربن جو عام دفتر آهي، ان کي ياد ڪريو ۽ ان جي حفاظت ڪريو خليفي حضرت عمر (رضہ) جو قول نهايت وزندار آهي. تحقيق شاعري هر قوم جو عام دفتر آهي، جنهن ۾ ٻولي جي سٽاءَ کان سواءِ انهي قوم جي اخلاق،عادات،اطوار،ريتن رسمن،تاريخ،قلسفي،سمجهہ۽عقل جو سرمايو محفوظ آهي. سنڌ جي دهتاني يا نج شاعري خاص سنڌين جي حيات جو آئينو آهي،جنهن تي اک وجهڻ سان اهل سنڌ جي رهڻي ڪهڻي جي اصليت پنهنجي سڄي جوڀن جنسار،رنگ روپ،خال۽خط،خوبين توڙي خامين سميت سربستگي سان نظر اچي ٿي. پر افسوس جو اسان يا تہ رڳو جڙتو وزني شاعري جي دام ۾ گرفتار ٿي، سنڌ جي اصلي ۽ نج شاعري ڏانهن توجہ ئي ڪونہ ڪيو، يا تہ وري پنهنجي آڻڄاڻائي ۽ ناداني سبب انهي ڳوٺاڻي شاعري جي جواهر پارن کي مٽي جا ڪوڏ سمجهي کڻي ڦٽو ڪيو. اسان جي اونڌي سمجهہ ڏسو جو اسان سنڌ جي شاعرن جي سرتاج ۽ سردار سونهاري، سيد عبداللطيف (رحہ)،جي شاعري جو بہ رڳو! ڌورو قدر ڪيو! سندس ڳئوڙهن خيالن جا بيشڪ ڳڻ تہ ڳايا، پر سندس شاعري جي فن کي ڪين سڃائو.جيڪڏهن اسين سندس فن جو قدر ڪريون ها تہ هن استاد جي حقيقي شاگردن جي هنر، يعني تہ سنڌ جي عام شاعرن جي شعر تي جيڪر بلڪل پاڻي تہ ڦيري ڇڏيون ها. سنڌ جي عام شاعري هڪ اعلي ۽ عجيب فن آهي، جنهن کي قابل استادن سموهي،سيگاري، هڪ مستقل علم يا سائنس جي درجي پهچايو آهي. هن فن جون گوناگون شاخون آهن،ترڪيب جي لحاظ سان دوهرو،بيت ۽ ڪافي ٽي مکيہ قسم آهن ۽ معنوي لحاظ کان ڏٺ،معما،ڳجهارت،هنر،ڏور،دراوا،ڏهس نامو ۽ سينگار مڙيئي هن فن جا محاورا آهن. وري هن فن ۽ هنر کي پکيڙڻ ۽ پڌري ڪرڻ لاءِ بہ سمجهہ ونون جو هڪ خاص نظام آهي. هڪڙا شاعر جي اڻسنڻيون ۽ اڻٺنڻيون ڳالهيون پنهنجي شعر جي ذريعي نروار ڪن،ٻيا سگهڙ يا انهن شعرن جا راوي جي شاعرن جي گفتن ۽ بيتن کي ياد ڪري ٻين تائين پهچائين سڻڻ ٻڌڻ وارن مان هڪڙا سالڪ، جي ڳالهہ جو سُر سهي ڪن ۽ گفتن جي معني ۽ مراد ڪن،ٻيا سمجهو جي ٻڌي سمجهي واهہ واهہ ڪن ۽ ٽيان نالي ماڻهو،جي سئن پر سمجهن ڪين. اهڙن جاهلن کي عام شاعرن جانورن برابر ڪيو آهي.! رڍن اگيان رباب،وڄائيندي ورهيہ ٿيا تان هوءَ گلي گس نہ ڇڏي ۽ جوڙي ڏئي نہ جواب ....الخ يا جيئن . ٻيلي جي شاهہ ڪبير شاهہ چيو آهي تہ! ڳوهہ اڳيان ڳالهاءِ توڙي کڻي مرليون محبت جون هڻي، تان هن موڳي کي مجلس جو ناهي سُر سماءُ ...الخ. لسٻيلي جي شاعري، عام سنڌي شاعري جو هڪ مکيہ ڀاڱو آهي ۽ ڄڻ ڪہ بهتر ڀاڱو، ڇو تہ لسٻيلي جي شاعري ٻيلي جي سڄاڻ سگهڙن ۽ سمجهو سالڪن جي ذوق سبب پنهنجي اصلي صورت ۾ موجود ۽ مروج آهي ۽ زماني جي لسٽ ۾ اڃا لٽجي نہ ويئي آهي، پر خاص سنڌ جي عام شاعري مان رڳو ٻڏل ٻيڙي واريون هريڙون وڃي رهيون آهن، جن کي بہ ڪو سهيڙڻ ۽ سنڀالڻ وارو ڪونهي. جيئن ٻيلي جي شآعري بہ عام سنڌي شاعري جو جز ۽ جگر آهي، انهي ڪري هن عام شاعري جي اصليت پر کڻ ۽ پروڙڻ ضروي آهي. عام سنڌي شاعري مان اسان جي مراد اهو سنڌي شعر آهي،جو سنڌ جي عوام ۾ مقبول ۽ مروج آهي. اهو شعر جو صرف پڙهيلن تائين محدود ڪونهي. بلڪ سنڌ جي اڻپڙهيل ڪڙمي خواهہ ڪاسبي، هاري توڻي ٻيلي جي ذوق جو ورد وظيفو آهي،اهو شعر جو سنڌ جي جهر جهنگ،واهڻ،وسين، ڳوٺ ۽ ٻني ۾ ڃاري ساري آهي!اهو شعر جو رڳو شهرن جي شهرت کان آجو آهي! اهو شعر جو ٻهراڙي جي عام ٻولي ۽ مضبوظ محاورن ۾ چيل آهي ۽ شهر جي بگڙيل ٻولي ۾ ضعيف اصطلاحن کان پاڪ آهي! اهو شعر،جنهن جي زبان پڙهيل جي عبارت کان وڌيڪ پختي ۽ جنهن جي سٽآ ڪتاب خوائن جي ايجاد ڪيل لفظن ۽ لفظي بئاوتن کان وڌيڪ شستہ ۽ بلند آهي. عام سنڌي شاعر جو خطاب عوام الناس کي آهي ۽ نہ خاص پڙهيلن کي. انهي ڪري سنڌي شعر علمي پيچيدگين کان آجو آهي. عام شعر جي وزني سٽا لچڪيدار آهي،انهي ڪري عام شاعري علم عروض جي نپايل موزون شاعري کان مختلف آهي. موزون شاعري بہ عام شاعري جي دائري کان خارج ڪانهي، بشرطيڪ موزون شاعري جو خطاب عام هجي.خليفي گل محمّد موزون شاعري کي عام محاوري ۽ اصطلاح ۾ نباهڻ جي ابتدائي ڪوشش ڪئي، پر آهستي آهستي موزون شاعري حآ مخاطب خاص علم وارا بنجي ويا،جنهنڪري موزون شاعري ۽ عام شاعري ۾ هڪ وڏي گهاري پئجي. عروضي شاعر بہ پنهنجي عام خطاب سان عوام جو شاعر بئجي سگهي ٿو،بشرطيڪ سندس خطاب عام هجي، انهي معني ۾ خليفو گل محمّد ۽ حافظ حامد عام شاعر هئا، حالانڪ سندن شعر اڪثر عروض جي نپايل موزون شاعري ۾ چيل آهي. انهي معني ۾ اڄ جي شاعرن مان مولوي ثناءَ الله ثنائي ۽ مولوي احمد ملاح عام جا شاعر آهن. عام شاعري جو مول متو ۽ سٽاءُ نهايت سادي ۽ فطري آهي، ڇو تہ جهڙي آهي عام شاعرن جي زبان، تهڙو آهي سندن ڪلام. شعر جي واسطي خاص الفاظ يا محاورن جي جڙتو جوڙجڪ وٽن ڪانهي. سندن لفظي ۽ اصطلاحي ڀڃ-گهڙ تہ بلڪل فطري آهي.ٺيڪ عروضي وزن جي کين ضرورت ڪانهي. سندن ساهميءَ جي ترازي ۾ آٽل جي ڪافي گنجائش آهي. رڳو ايترو لحاظ رکڻو آهي تہ جيئن ٻيو ترازو بلڪل ضروري آهي، پر عام شاعري جو قافيو عروضي قافيي جا قيد ۽ نبد کان آزاد آهي. ضروري صرف آهي تہ هر قافيو آواز ۾ لازمي طورمناسبته رکي.ڪن عام شاعرن پنهنجي آزاد طبع سان وزني ڍار خواهہ قافين ۾ نوان نوان رنگ پيدا ڪيا آهن. مثلا ڊگهي وزن ۽ اندروني قافين جي سلسلي کي شيخ ابراهيم ۽ ڪبير شاهہ ڪمال تي پهچايو، جيئن اڳتي بيان ٿيندو. عام شاعري لغت جي آڻکئٽ کاڻ آهي. عام شاعر سر زمين سنڌ جي هر خطي ۽ ماحول جو نيپاج آهي. هو عام فهم زبان ۽ ان جي اصلاحن جي علاوه پنهنجي تر ۽ جئوءِ جي خاص لفظن ۽ محاورن جوبہ ماهر آهي،جن کي پنهنجي شعر ۽ فطري طور ان جي اصلي ۽ حقيقي خواهہ اصطلاحي معني ۾ استمال ڪري ٿو.اهڙي طرح هر ماحول ۽ ڀاگي جي شاعر پنهنجي ٻولي کي شعر جي ماٽي ۾ ولوڙيو آهي. ڪيتري ئي نون ۽ انوکن لفظن کي پنهنجي کٽي-مٽي جهڻ گاڏئون،مکڻ جي ڦئٽين مثل پارکن جي آڏو پيش ڪيو آهي.جيڪڏهن ملڪ جي هر ونهين ولوڙيندڙ شاعر وٽان انهي مهيءَ ۽ جهّڻ جي ورڇ وٺجي تہ هوند لفظن ۽ لغت جي گهہ مکڻ جا ڍڳ لڳي وڃن ۽ اسان جي سنڌي زبان سائي سرهي ۽ سڻڀي ٿي پوي. پر ويچارا نازڪ مزاج پڙهيل شهري،بد قسمتي سان اڄ اسان جي سنڌي ٻولي جا وارث بڻجي ويئا! جن جو ذائقو رڳو چين جي چس تائين محدود آهي،سي ڪٿي ٿا هنن ڀاڳوند ڀاڳين ۽ ولوڙيندڙن جو قدر سڃاڻن! هي ويچارا گاڏڙ کير پيئندڙ ٿا پلر پي سگهن! هي ڏيک ۽ صفائي جا ستايل ڪٿي ٿا پٽ تي ويهي جهڻ کي جئڳهي سگهن! هي تہ انهي سڻڀي جهڻ کي کٽي لسي سمجهي ان کي ويجهو ئي ڪين ويا آهن! ويچارن ابوجهن کي اها ڪل ئي ڪان‎ہ آهي،تہ ڪو مکڻ انهي جهڻ جهڳڻ مان هٿ ايندو! هنن رڳو بيڪار هيستائين پئي پائي ولوڙيو آهي. عام جا شاعر اصلي نج سنڌي ٻولي جا آبا آهن! هنن جي اردگرد روز مرهہ جي گدتگوءَ ۾ لفظن جي وڍيڪ ۽ اصطلاحن جي قطري ڀڃ گهڙ لڳي پئي آهي، نوان نوان محاورا ۽ الفاظ برجستہ زبانن مان نڪري عام ڪچهرين ۾ پچي پختا ٿي پيا رواج ۾ اچن.ٻولي جي اصلي لفظن جو قديم ذخيرو بہ نج ٻهراڙين ۾، جن کي شهري هوا اڃا گندونہ ڪيو آهي، محفوظ ۽ سلامت آهي ۽ وڏڙن جا صدري دفتر ۾ سمايل آهي ۽ پشت بہ پشت موروئي طور هلندو اچي. هر ڪنهن فن ۽ ڌنڌي جي اطوارن، اوزارن، محاورن ۽ معنائن جا نج سنڌي نالا،اصلي ڪاريگرن وٽ محفوظ ۽ مورج آهن. لوهارن، واڍن، ڪورين، ڪنڀارن ۽ ملاحن وٽ انهن فني نالن جون فهرستون موجود آهن. درحقيقت سنڌ ۾ لوهارن، واڍن، ڪورين، موچين، ڪنڀارن۽ ٻين اهڙن ڪاسين جا دکاڻ مارڪن ۽ ڪچهرين جا آڏا ئي رهيا آهن، جتي هميشہ محفل ۽ مجلس، رس ۽ رهاڻ جا رات ڏينهن رنگ لڳل هئا ۽ گفتي جي ملوڪت ۽ ڀڃ گهڙ جا منڊل متل هئا. اڃا تائين بہ انهن ماڳن مڪانن تي، هئرلن ۽ نارن تي يا ڀاڳين جي ڀاڻن تي انهي جهوني وندر ۽ ورونهہ جا اهڃاڻ نظر ايندا. عام سنڌي سگهڙ ۽ شاعرلاءِ وکر وٺڻ توڙي پنهنجي وکر ونڊڻ جون جايون اهيئي ڀاڻ دکاڻ ۽ ماڳ مڪان رهيا آهن جنهنڪري عام شاعري جو سرمايو نهايت عجيب لفظن ۽ انوکن محاورن سان مالا مال آهي. بلڪ عام شاعري هڪ بي نها بئي آهي، جنهن جي ذريعي نوان لفظ ۽ محاورا زبان زد عام ٿي پچي راس ٿين ۽ رائج ٿين ٿا. عام شاعري پنهنجي آزاد ٻولي ۽ آزاد خيالي سبب نهايت پختي ۽ زوردار آهي.اسان چيو تہ جا عام شاعرن جي زبان سوسندن ڪلام. جڙتو ٺاهہ ٺوهہ کان عام شاعر جو ڪلام آجو آهي. کيس جيڪي زبان تي چڙهي آيو سو چئي ڏنائين.هنن سنئين سڌي ڳالهہ ڪري پنهنجو حال اوريو آهي ۽ پنهنجي صاف سادي زبان ۾ پنهنجي اندر جو احوال ۽ بيان پيش ڪيو آهي، جنهن ڪري، جو لاهو چاڙهو سندس زبان ۾ آهي، سوئي سندس ڪلام ۽ بيان ۾ آهي. عام شاعر پنهنجي ٻئي عام غير شاعر ڀائر وانگر ٿلهو کائيندڙ، ٿلهو هنڊائيندڙ ۽ ٿلهو ڳالهائيندڙ آهي. سندس ٿلهو ۽ کهرو ڳالهاءُ سندس ڪلام مان ظاهر آهي، پر خوبي بہ انهي ٿلهي ۽ سادي ڪلام جي اصلي صورت ۾ آهي. سندس ڪلام انهي ڪنوار جي مٽل آهي، جنهن جون خاميون، توڙي خوبيون سندس صورت ۾ کليل ۽ پڌريون آهن! پر هڪ تہ پاڪيزگي ۽ سادگي سبب ٻيو وري آٿاهہ جواني جي زور سبب سندس حسن ٻهڪي پيو.موئڻ بعد بہ نج نسل ۽ صاف خون سبب سندس رونق ۽ ڏيا باقي رهي آهي. ان عام شاعري جي برعڪس، علمي ۽ عقلي شاعري جي صورت انهي سال خورده، عيار ۽ نازڪ مزاج عورت جي مٽل آهي، جنهن صابڻ جي صفائي، مساڳ جي لالائي، وڳن جي سينگار، ڳهن جي جنسار سان پنهنجي حسن کي ٻهڪايو آهي ۽ آواز جي لطافت سان پاڻ وڻايو آهي، پر حقيقت ۾ سندس اها سوڀيا رڳو انهن ڄڙٽو ٽيڪن تي بيٺل آهي ۽ سندس رنگ ۽ لالائي رڳو پئوڊر جي مهٽ سهٽ ۽ مسي مساڳ جي آهي، ۽ نہ جواني ۽ جوپن جي اهڙي طرح علمي ۽ عقلي شاعري جو چٽڪو ۽ چسڪو رڳو وقتي آهي، سندس دلچسپ نزاڪت ۽ دلچسپ رنگت، زبان جي لهس لپيٽ، لوڏ ڌوڏ ۽ آئل پئل، بعد جهڪي جهمي ٿي وڃي، پر ان جي برعڪس عام شاعري فطري ۽ پائيدار آهي، جيئن ڳاءَ تپئن مٺي، جيئن مهٽ تپئن سئرهي. عام شاعر، ڳوٺ ۽ ٻهراڙي جو پليل ۽ جهنگ جهر جو نپايل آهي، صاف پاڻي، صاف هوا، سادي کاڌي،سادي ڪپڙي ۽ سادي رهڻي ڪهڻي سبب سندس طبع ۾ بہ سادگي ۽ صفائي سمايل آهي، انهي سادگي سبب جيترو سندس جسم پهلوان آهي، اوترو سندس ذهن جوان آهي، سندس طبع جي صفائي ۽ ذهن جي قوت سبب سندس ڪلام ۾ بہ زور پيدا ٿئي ٿو. جڏهن هو شعر چوي ٿو، تڏهن پنهنجي طبع جي زوا ۽ رواني سبب ڪلام جي آڻل ڪري، بات بيان جون موڪون لائي ڇڏي ٿو، نہ آهي وٽس الفاظ جي ڪمي، نہ بيان جي گهٽتائي، نہ محاورنجي کوٽ ۽ نہ ڪوتاهي، جڏهن زبان چوري ٿو تہ پلٽجي پوي ٿو، جڏهن ٻولي ٿو، ڄڻ ٻوڙي ٿو. انهي زور ۽ برجستگي سبب، انهي اوچتي ٻول ۽ ٺهہ پهہ گفتي سبب، عام شاعر جو ڪلام گهرو پر کرو آهي. عام شاعر عام وکر جو وهائو آهي، انهي ڪري سندس سٽاءُ ۾ لوهہ توڙي سون پيئي نظر ايندا، ڪوڏ ۽ سپون توڙي موتي ۽ ماڻڪ ٻيئي ملندا، سڪا کڙا توڙي ساوا سلا ٻئي گڏو گڏ نظر ايندا. هن پنهنجي پارس زبان سان لوهہ مان سون پيدا ڪيو آهي، پر پنهنجي لوهہ واري سامان کي لَڄَ وچان لڪايو ڪو نہ آهي. هن لوهہ وارو سرمايو ۽ ان مان پيدا ڪيل سون جا داڻا گڏي پيش ڪيا آهن. هن ٽٻيون هڻي ڪوڏ ۽ سپون ڪٺا ڪري ان مان موتي ۽ ماڻڪ ڪڍيا آهن، پر ڪوڏن ۽ سپن جا کر کڻا لڪايا ڪين آهن، بلڪ انهن کي بہ موتين ماڻڪن سان لڳولڳ پيش ڪيو آهي.هن سڪي زمين کي پاڻي ڏيئي، ٻج ڇٽي سلا آپايا آهن، پر انهن ساون سان کي فطري طور کيڙي ۾ بيٺل ڏيکاريو اٿس. عام شاعر جي سادگي ۽ ايمانداري جي حد ڪمال آهي، جو مخاطب کي پيئي جنسون گڏوفڏ پيش ڪري، ذهن نشين ڪرايو اٿس تہ لوهہ، ڪوڏ، سپون ۽ سڪا کڙا بي ڪما نہ آهن، بلڪ هي سون، موتي، ماڻڪ پيدا ڪندڙ ۽ ساوا سلا آپائيندڙ آهن. انهي طور وکر ونڊڻ تي سندس لياقت ۾ ڪمي نٿي اچي، بلڪ سندس مرتبو، سندس ايمانداري ۽ اخلاص ۽ سندس هنر اڳئين کان اڳرو نظر اچي ٿو. ڇو تہ هر ڪو سالڪ ۽ پارکو سمجهندو تہ شاعر پارس آهي، جنهن لوهہ کي هڻي سون ڪيو، بلڪ ٽوٻو آهي، جنهن اونهي عميق مان ڪوڏ ۽ سپون ڪڍي موتي ۽ ماڻڪ پڌرا ڪيا، بلڪ استاد هاري آهي، جنهن مڪي زمين کي سر سبز ۽ سائو بنايو. مطلب تہ عام شاعرن جهڻ مکڻ گڏي پيش ڪيا آهن. ممڪن آهي تہ اڻڄاڻ جهڻ ڏسي منهن موڙي،پر عاقل خوب سمجهي سگهي ٿو تہ مکڻ جهَڻ مان ئي ملندو. عام شاعري اهو هار آهي،جنهن ۾ لعلون، سرجان ۽ پٿريون توڙي موتي، ماڻڪ ۽ کرکڻا گڏ پوتل آهن،پر جنسون ٻيئي حقيقي ۽ اصلي آهن ۽ نہ بناوتي نقلي مڻين ۽ موتين خواهہ ڪوڙي ڪچ ۽ ڪائي جو عام شاعري ۾ نالو ئي ڪونهي. عام شاعري اصل سنڌ جي حيات جو آئينو آهي. عام شاعري سنڌ جي سر زمين جو اپايل آهي. هن جي نظر تيز ۽ ذهن سليم آهي. هو پنهنجي ملڪ جي حال احوال ۽ ريتن رسمن کان واقف آهي. هو راڄ ڀاڳ جي اُٿڻ ويهڻ کان واقف آهي. هو مال متاع جي ٻڌڻ ڇوڙڻ کي سمجهي ٿو ۽ جهنگ جهر جي وڻن ٻوٽن کي پروڙي ٿو. هو زمين جي ننڍي وڏي پيچري کي ڄاڻي ٿو ۽ آسمان جي کٽ نکٽ کي سڃاڻي ٿو. جيتوڻيڪ سندس خيال جو پرواز هڪ علم واري شهري کان گهٽ آهي، پر سندس نظر ۽ حافظو زيادهہ تيز آهن. هن جي عام زندگي جي جملي شعين ۽ طرفن تي هڪ گهري نظر آهي، جا سندس روز مرهہ جي فطري طبيعت جو نتيجو آهي. سندس ڪلام جو واسطو بہ عام زندگي جي عام شعبن ۽ شغلن سان آهي، جن تي گهري نظر ۽ ٻولي تي ملڪي هئڻ سبب کيس وصف ۽ بيان جي بي انتها طاقت آهي. جيئن تہ رهڻي ڪهڻي جي جملي اطوارن جو چزئياتي تفصيل کيس ازبر آهي، انهيءَ ڪري جيڪڏهن ڳالهہ ڪندو تہ ذري پئرزي بيان ڪندو ۽ انهيءَ بيان ۾ سئي سڳي سوتا پار پتا ڏيندو. سان چيو تہ سندس نظر حياتي جي سڀني شعبن، شغلن ۽ شين تي آهي: اُٺ، گهوڙا، مينهون، رڍون، ٻڪريون ۽ ٻيو سڀ مل متاع، جهنگ جهر، گاهہ گلزار، ٿر بر، رڻ رائو، اهي سڀ سندس شعر جا اعلٰي هئوان ۽ سٺا مضمون آهن. انهيءَ کا ن سوا ۽ عزت، غيرت، مردانگي، سيرت، صورت، سورهيائي، سچائي، صفا ۽ ٻين سڀني سهڻن گڻن کي، جي مرد خواهہ عورت ۾ سونهن ٿا. تن کي خوب ڳايو اٿس. وري زندگيءَ جا جذباتي پهلو مثلاََۡ حسن ۽ عشق، ڏک ۽ درد، جهيڙا ۽ جهڳڙا بہ پوريءَ طرح بيان ڪيا اٿس. ان کان سواءِ سنڌي زندگيءَ جا تمدني پهلو ۽ مثلاََۡ نسب ۽ ذاتيون ريتيون ۽ رسمون، ڀليون خواهہ لايون بہ پنهنجي شعر ۾ شايع ڪيون اٿس. مطلب تہ عام سنڌي شاعر اهل سنڌ جي رهڻي ڪهڻي ۽ راڄ ڀاڳ جي تمدن ۽ تهذيب کي پنهنجي شعر ۾ پوريءَ طرح محفوظ ڪيو آهي، ۽ بقول حضرت عمر رضہ جيڪڏهن عربي شعر عربن جو عام دفتر آهي . تہ عام سنڌي شاعري اهل سنڌ جو عام دفتر آهي. انهي عربي ديوان وانگر سنڌي شعر جو دفتر ۽ ديوان بہ نهايت مڪمل آهي، جنهن ۾ ٻيو تہ خير، پر وڻ ٽڻ، گاهہ ڏت ۽ رڍ ٻڪري جو ذڪر بہ پوري طرح ڏنل آهي. شايد سواءِ عربن جي، دنيا ۾ ٻيءَ ڪنهن قوم جيڪڏهن حياتيءَ جي انهن ننڍڙن شعبن ۽ شغلن، بابڻ ۽ ڀاڱن کي بہ ايتريقدر چٽي ۽ گهري طرح ۽ پوري جزئياتي تفصيل سان بيان ڪيو آهي تہ اهي سنڌ جا سئگهڙ ۽ شاعر آهن، جن پنهنجي عام سنڌي مقولن ۽ سنڌي شاعريءَ ۾ پنهنجي وقت جي چال چلت ۽ حال حقيقت متعلق ڄڻ سڀڪجهہ چئي ڦٽو ڪيو، بمصداق جف القلم بِما هَو ڪَائينَ

سنڌ ۾ موهن جي دڙي واري دور جا مذهبي عقيدا

جي ايم سيد پنهنجي ڪتاب سنڌوءَ جي ساڃاهه ۾ لکي ٿو ته سنڌ ۾ قديم تهذيب جنهن کي موهن جي دڙي واري دور جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، تنهن تي ٻن مکيه نسلن يا قومن دراوڙن ۽ آرين جا مذهبي ۽ تهذيبي اثر پيا. دراوڙ قوم يا نسل: هن نسل جي اصل بابت ٻه روايتون آهن. هڪڙي روايت آهي ته، اهي اصل ڀونوچ سمنڊ واري زمين تي رهندڙ ماڻهن جي نسل مان هئا، جن کي اتي پنهنجو تمدن ۽ تهذيب هئي. اتان جي زمين سمنڊ هيٺ اچي وڃڻ سبب انهن ماڻهن مان گهڻا ٻڏي تباهه ٿي ويا. باقي جيڪي بچيا تن آهستي لڏي، مصر، سمير، ڦراگيا، بابل ۽ سنڌ ۾ اچي آباد ٿي. چوڻ ۾ اچي ٿو ته توريت ۾ بيان ڪيل طوفان نوح جو قصو بابل جي قديم ڪتابن تان ورتل آهي ۽ اهو ڀونوچ سمنڊ واري ٻوڏ جي ڏندڪٿا تان ورتو ويو آهي. ماهرن جو خيال آهي ته، سنڌ جا رهاڪو مصر، سمير ۽ بابل جي قديم ماڻهن جي شاخ دراوڙي نسل مان هئا. عبراني ۽ سامي ماڻهو به انهي نسل جي شاخ هئا. انهن جيئن مصر ۾ سمير، بابل ۽ ڦراگيا ۽ تهذيبون برپا ڪيون. اهڙي طرح سنڌ درياهه جي ڪناري تي آباد ٿي، قديم تهذيب ۽ تمدن جا موجد بڻيا. هنن وٽ ڪي مذهبي عقيدا به هئا ۽ سندن ڪيترن ڳالهين جي مصر، سمير ۽ بابل جي عقيدن سان مماثلت هئي. ٻي روايت آهي ته دراوڙ اصل انڊين اوشين جي ڀر واري ملڪ (جتي هاڻي ائٽلانٽڪ وڏو سمنڊ آهي) ائٽلانٽڪ کنڊ جا رهاڪو هئا. جيڪي آسٽربلائيڊ نسل مان هئا. اٽڪل 75 هزار ورهيه اڳ زمين جي تبديلي سبب اها زمين سمنڊ جي پاڻي هيٺ ٻڏي وئي. اتي جي رهاڪن مان جن کي پنهنجي تهذيب ۽ تمدن هئا، گهڻا ٻڏي ناس ٿي ويا پر ڪي اتان لڏي، انڊونيشيا، انڊوچائنا، برما، آسام ۽ بنگال کان مدراس طرف آيا. جتان آهستي سمنڊ جو ڪنارو ڏئي سنڌ ۾ آيا. گهڻا ايران، عراق، شام ۽ مصر جي رستي ڀونوچ سمنڊ واري زمين تي آباد ٿي تهذيب ۽ تمدن جا مالڪ بڻيا. اتي گهڻي وقت کان پوءِ وري جڏهن ٻوڏ آئي ته گهڻا غرق ٿي ويا. باقي مصر، سمير ۽ بابل کان ٿيندا سنڌ مان ڦرندا، مختلف تهذيبون ۽ تمدن برپا ڪندي وڃي مدراس پهتا. ماهرن جي خيال مطابق سامي قوم وارا انهن جي شاخ هئا، اهي اصل ڪٿان جا هئا، ڪهڙي رستي کان آيا، ڪهڙي زماني ۾ آيا، ڪڏهن تهذيبون ۽ تمدن برپا ڪيائون؟ ان بابت علم آثار قديمه، علم طبقات الاراض، ڏندڪٿائون، علم جوتش (علم نجوم)، علم الانسان ۽ علم لسان جي ماهرن جا مختلف رايا آهن، هتي صرف اهو ڏيکارڻ مقصد آهي ته (جيڪڏهن پهرين نظريي ۾ اعتماد رکبو ته اول ۾ مصري تهذيب ۽ تمدن شمار ڪري پوءِ سمير، بابل ۽ سنڌ جي تهذيبن ۾ تمدن کي تسليم ڪرڻو پوندو. پر جي ٻي نظريي کي ڏسبو ته پوئين گروهه موجب، سنڌ جي تهذيب کي اول ۽ بابل، سمير ۽ مصر جي تهذيب کي پوءِ شمار ڪبو. آريائي قوم ۽ سندن تهذيب ۽ تمدن: آريا قوم جو سنڌ ۾ اچڻ، سندن اصل جاءِ پيدائش ۽ سنڌ ۾ سندن آمد جي زماني بابت مختف رايا آهن. هڪڙن جو چوڻ آهي ته اهي اصل ۾ ڪوهه ڪاف جبل جي طرف جا رهاڪو هئا، جتان انهن مان ڪي ايران ۽ وچ ايشيا ذريعي سنڌ ۽ هند ۾ آيا ۽ ڪي رومانيا ذريعي يورپ طرف آيا. ٻين جو چوڻ آهي ته اهي اصل ۾ وچ ايشيا جي پورال جبل جا رهاڪو هئا، جتان ڪي وچ ايشيا کان ٿيندا سنڌ ۽ هند طرف آيا ۽ ڪي ايران ۽ يورپ طرف ويا. ٽين عالمن جو رايو آهي ته اهي اتر سائبيريا ۾ مارو جبل جا رهاڪو هئا. جتان هيٺ لهي جدا جدا رستن کان سنڌ، هند طرف آيا ۽ ڪي ايران ۽ يورپ طرف ويا. اسان هتي صرف سنڌ ۾ اچڻ جو ذڪر ڪنداسين. جيتوڻيڪ ڪيترا هند جا ويگياني انهيءِ راءِ جا آهن ته آريا ڏهن هزارن ورهين کان اڳ سنڌ ۽ هند طرف آيا. هتان ايران، عراق، شام، مصر ۽ عرب طرف ويا ۽ اتي پنهنجون بيٺڪون قائم ڪيائون. ايتري قدر جو خود ڪعبو به اصل ۾ سندن شو مهراج جو مندر هو ۽ ان جي ڪنڊ ۾ لڳل حجر اسود شو جو لنگم هو. ڪعبي جي چوڌاري پرڪما (طواف) ڪرڻ به سندن ايجاد هئي. احرام جو لباس، هندو سنياسين جهڙو هو. خود عرب جو نالو به ويدڪ ڀاشا جي آروء مان نڪتل آهي، جو گهوڙي لاءِ ڪتب آندو ويندو آهي. يعني گهوڙن جو ملڪ سندن چوڻ آهي ته منوسمرتي ۾ لکيل آهي ته هڪڙو برهمڻ سنڪر جاتي سيک نالي وارو پهرين پرچار لاءِ عرب ۾ پهتو. ان کان پوءِ اتي جا مکيه ماڻهو شيخ بڻجي ويا. جيئن برهمڻ لاءِ ڀارت ۾ عزت هئي، تيئن شيخ به عزت وارو لقب آهي، انهي ڪري آريا، عرب کي آباد ڪري رهڻ لڳا. انهن جو اهو به چوڻ آهي ته حضرت محمد صه کان 5 سو ورهيه اڳ زاهم بن تائي نالي عرب شاعر ٿي گذريو آهي. جنهن جو نظم هڪ تختي تي لکيل قسطنطنيه مان هٿ آيو آهي، جنهن ۾ ڪرشن مهاراج ۽ گيتا جي ساراهه ڪيل آهي. مهاراجا وڪرمادتيه جي ڏينهن ۾ آريا برهمڻ، ويدڪ ڌرم جي پرچار لاءِ عرب ويندا هئا. هڪ عرب شاعر نعمان بن آدم راجا وڪرماجيت جي ساراهه ۾ هڪ نظم لکيو آهي جيڪو حميده لائبرري يروشلم ۾ موجود آهي. هن وقت عرب مسئله تناسخ کي نٿا مڃين پر هڪ ڪتاب الملل والمحل ۾ لکيل آهي ته پراڻي زماني جا عرب تناسخ کي مڃيندا هئا، جو دراصل آريائي نظريو هو. ان زماني ۾ عرب ۾ شو مهاراج جي پوڄا زور هوندي هئي. عمرو بن هشام حارث چون ٿا ته شو جو پوڄاري هو. اصل ۾ ان شاعر کي عرب ابوالحڪم (ڏاهپ جو ابو) سڏيندا هئا جو پوءِ حضرت محمد صه کي نه مڃڻ ڪري مسلمانن ان کي بدلائي ابوجهل جي لقب سان مشهور ڪيو. هو مڪي شهر جو مکيه ماڻهو عالم ۽ شاعر هو. ان هڪ نظم، شو مهاراج جي شان لکيو آهي جنهن ۾ آهي ته مهاديو جي تعريف ڪرڻ ڪري ماڻهو کي وڏو درجو نصيب ٿئي ٿو، ڀارت مذهب جو مرڪز آهي جتي پهچي ماڻهو کي نجات حاصل ٿئي ٿي... اهو نظم قاهرهه جي الهلال اخبار مارچ 1932ع ۾ ڇپيو. عالمن جو چوڻ آهي ته حج وقت احرام ۾ به اڻ سبيل ڪپڙي جا ٽڪرا پائڻ ۽ حج جي زماني ۾ قرباني کان اڳ جونءَ به نه مارڻ، آريائي رسمون آهن. يهودي اصل ۾ تامل زبان ڳالهائيندا هئا. تامل ڀاشا، هيبرو ڀاشا جي لاڳاپي واري زبان آهي. آثار قديمه وارن جو چوڻ آهي ته ڪيئي هزار ورهيه اڳ سنڌو درياهه ڪناري تي دراوڙ ماڻهو پنهنجو تمدن ۽ تهذيب ٺاهي آباد ٿيا ويٺا هئا. موهن جو دڙو ۽ ان سان لاڳاپو رکندڙ آثار قديمه سندن تهذيب ۽ تمدن جا مرڪز هئا. جن کي اٽڪل 17 سو ورهيه ق م ڌاري آرين اچي هڪالي ڪڍيو. دراوڙن مان ڪي وڙهندي مري ويا ڪي ڪمزور هئڻ ڪري داس (غلام) ۽ اڇوت بڻايا ويا ۽ ڪن لڏي وڃي مدراس ۽ ٻين ملڪن کي آباد ڪيو. آريا شروعات ۾ دراوڙن جي نسبت گهٽ سڌريل، خانه بدوش ۽ جنگجو هئا. پر دراوڙن جي ٺهيل ٺڪيل شهرن ۽ تهذيبن تي قابض ٿيڻ بعد هنن به پنهنجا تمدن ۽ تهذيبون برپا ڪيون. کوجنا مان اها خبر پوي ٿي ته آرين اصل دراوڙي تهذيبن ۽ تمدن مان ڪيتريون ڳالهيون اختيار ڪيون، جنهنڪري سندن عقيدا گڏيل ۽ هڪ ٻين کان ورتل معلوم ٿين ٿا. دراوڙي تهذيب ۽ تمدن جو دور مصر، سمير، بابل ۽ سنڌ ۾ قريبن ساڳئي زماني ۾ ٿوري گهڻي تفاوت سان رهيو هو. انهن ۾ هڪجهڙائي جا ڪيترا مثال آهن. آرڪيالاجي جي موجوده کوجنائن مطابق مصر جي تهذيب ۽ تمدن آڳاٽو هو. ان کان پوءِ سمير ۽ بابل جون تهذيبون وجود ۾ آيون. سنڌ جي تهذيب ۽ تمدن انهن کان ٿورو بعد جا آهن. جاندار ۽ غيرجاندار شين ۾ روحن جي وجود جو اعتقاد دراوڙن ۽ آرين ٻنهي ۾ ويٺل هو. ڏسبو ته مصر، سمير، بابل ۽ سنڌ جي قديم ماڻهن ۾ وڻن، جانورن، آسمانن، سيارن ۽ برجن وغيره جي روحن جي اعتقاد جا نظريا مروج هئا. آڪاس، سج، چنڊ، سيارن، برجن، جبلن، دريائن، زمين، باهه، هوا جي روحن ۽ جدا جدا نالن وارين هستين جو اعتقاد پڻ ڏسڻ ۾ ايندو. ان سلسلي ۾ ٽريمورتي جو ذڪر به اچي ٿو. ٽريمورتي جدا جدا نمونن ۾ يونان، روم، مصر، سمير، ڦراگيا ۽ بابل ۾ مروج هئي. جيئن ته ٽريمورتي ٽن طاقتن جي مختلف صفات جي اظهار جو نالو آهي. جن مان هندن جي ٽريمورتي دنيا جي قديم مذهبن جي پيداوار آهي. انهي جي آڌار تي ٽن ديوتائن جو تصور به ڪري سگهجي ٿو. برهما، وشنو ۽ شو، سنڌ ۽ هند جي اصل سناتن ڌرمن جو بنياد آهن

. ڪتاب: ڌرتي ماتا تان ورتل، تحرير: اشتياق انصاري

سنڌ ۾ تصوف جي ابتدا

اسلامي تصوف جي ابتدا سنڌ ۾ عربن جي ڏينهن ۾ ٿي. سنڌ تصوف ۾ ايتري ترقي ڪئي، جو هر صدي هتي جي خاڪ پاڪ مان بلند پايه صوفي درويش پيدا ٿيا، جن جا تڪيا، آستان ۽ درگاهون چپي چپي تي هن ملڪ ۾ موجود آهن. شايد انهيءَ ئي ڪري ايرانين جو قول آهي ته ”گرمي، خاڪ، فقير ۽ مقبرا“ _ اهي چار شيون آهن، جن مان سنڌ سڃاتي وڃي ٿي. اسلامي تصوف جي ابتدا انهن بزرگ درويشن ڪئي، جيڪي الله ۽ رسول الله صلعم جا شيدائي هئا. علامه ابو نصرعبدالله بن علي السراج جو بيان آهي ته”صوفي پهريائين بغداد وارن ايجاد ڪيو.“ قرآن مجيد ۾ ”اهل صفه“ کي فقرا جي لقب سان سڏيو ويو آهي، اهل شام وارا به فقراء سڏيندا هئا. ”ڪتاب اللمع“ ۾ لکيل آهي ته”صوفي لفظ پهريان صفوي هو، پوءِ گهڻي استعمال جي ڪري ڦري صوفي ٿيو.“ صوفي ڪنهن خاص فرقي جو نالو نه هو، جيئن امام قشيريءَ راءِ آهي. علامه ابن خلدون لکي ٿو ته ”جيئن حضرت موسيٰ عليه السلام جا اصحاب سفيد پوشاڪ پائڻ ڪري حواري سڏبا هئا، تيئن اهل صفه وارا درويش پشمينه جي جبن پائڻ ڪري صوفي سڏبا هئا.“ سندن عظمت جو سبب پشمينه پهرڻ نه هو، بلڪه رسول الله صلعم جي صحبت جي فيض ڪري ئي کين فضيلت حاصل هئي ۽ انهيءَ ڪري ئي هو زهاد،عباد، متوڪلين،فقراء، اهل رضا،اهل صبر ۽ اهل تواضع جي معززلقبن سان سڏبا هُئا. مٿين بيان مان صوفين جي علوم، اعمال ۽ اخلاق جي اجمالي خبر پئجي سگهي ٿي.غرض ته ”صوفي“ لفظ صحابه ڪرام جي دور کان گهڻو پوءِ وجود ۾ آيو. اهڙي طرح امام معمر بن زياد ڪتاب ”اخبار الصوفيه“ ۾ لکي ٿو ته صوفين جي پهرين خانقاه بصري ۾ تعمير ٿي هُئي. تاريخي لحاظ کان جيڪڏهن لفظ ”صوفي“ جي ڳولها ڪبي ته ”صوفي“ لفظ اصل ۾ ”سين“ سان ڏسڻ ۾ ايندو_ سندس مادو ”سوف“ ( Sophia) هو،جنهن جي يوناني زبان ۾ معنيٰ ”حڪمت“ يا ڏاهپ آهي.هجري ٻي صديءَ ڌاري جڏهن يوناني ڪتاب عربيءَ ۾ ترجمو ٿيا، تڏهن هي لفظ عربي زبان ۾ آيو، ۽ اُن وقت جا اُهي عالم جيڪي انهن ڪتابن تي حاوي هوندا هئا، تن کي ماڻهو صوفي (سوفي Sophos) يعني ”حڪيم“ سڏڻ لڳا. رفتي رفتي ”سوفي“ ڦري ”صوفي“ ٿيو. ”ڪشف الظنون“ ۽ ”ڪتاب الهند“ ۾ مٿين تحقيق پيش ڪيل آهي
سنڌ ۾ تصوف جو چرچو ابتدائي اسلام دور ۾ ئي شروع ٿيو هو. ان وقت جي صوفياء ڪرام تي ”وحدت الوجود“ جي عقيدي جو غلبو پيل هو. خواجه بايزيد بسطامي عباسي دور ۾ ٿي گذريو آهي؛ سندس زهد قابل داد هو؛ مٿس وحدت الوجودي خيالات جو غلبو هو؛ سندس مرشد ابوالعلي سنڌي هو، جيڪو سنڌ جو پهريون سنڌي صوفي ٿي گذريو آهي. جيئن عراق ۾ صحابه ڪرام جي اوائلي خالص مذهبي زهد ۽ تقويٰ بدران اشراقي حڪماء جو اثر اُتي جي عالمن تي پوڻ لڳو هو، تيئن سنڌ جي عالمن تي وري هندي ويدانت پنهنجو اثر ڏيکارڻ شروع ڪيو هو. ان ۾ شڪ ڪونهي ته ”وحدت الوجود“ جو مسئلو ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ هر هڪ قوم ۾ موجود هو. اسڪندريه جو نو افلاطوني فرقو ان جو معتقد هو. پراڻن يهودين ۽ نصارن ۾ به اهو خيال موجود هو، مگر هندو ويدانت جي ته پوري جي پوري عمارت هن تخيل تي ٻڌل هئي؛ هندي تهذيب جو اثر عراق، ايشيا ڪوچڪ ۽ يونان تائين پهچي چڪو هو. حڪيم فيثاغورث تو مسئلي تناسخ جو به قائل هو. تاريخي حيثيت سان ڏسبو ته مسلمان صوفين جهڙوڪ بايزيد بسطامي، ذوالنون مصري، حسين بن منصور حلاج ۽ ٻين اشراقي صوفين ۾ وحدت الوجود جو تخيل ڪٿان آيو؟ يورپين مستشرقين جي راءِ آهي ته هندي فلسفي ڪري ڪيترائي خيالات تصوف ۾ داخل ٿي ويا. مٿيئن تخيل جو آغاز هجري 3 صديءَ ۾ حسين بن منصور حلاج جي ڏينهن ۾ ٿيو، ۽ هجري 5 صديءَ ۾ محي الدين ابن عربيءَ جي زماني ۾ ڪمال کي پهتو. منصور بن حلاج جي ڪتاب ”الطواسين“ مان ثابت آهي ته هو جادو، منتر ۽ ڪرتب سکڻ لاءِ هندستان آيو هو، يا پنهنجي مذهب جي تبليغ ڪرڻ لاءِ هِت آيو هو. ممڪن آهي ته سنڌ مان وحدت الوجود جي مسئلي کي عراق ڏانهن کڻي ويو هجي. ابو العلي سنڌيءَ کان پوءِ، جيڪي به سنڌ جا باڪمال صوفي ٿي گذريا، جهڙوڪ شاهه عبداللطيف، شاهه عنايت، سچل سرمست، بيدل، بيڪس وغيره، تن سڀني جي ڪلامن ۽ تصوف مان ويدانت جي جهلڪ نظر اچي ٿي

Friday, February 13, 2009

Sindhi Life

سائينم سدائيم ڪرين مٿي سنڌ سڪار، دوست مٺا دلدار عالم سڀ آباد ڪري ....شاهه صاحب

ڀليڪار

Sindhi Life Friendship

Click

http://friends.sindhilife.com/

Send The Cards To Your Friends

Click
http://www.sindhilife.com/greetings

سنڌي لائف ڊاٽ ڪام

سنڌي ٻولي، سماج ۽ انفارميشن ٽيڪنالاجي

هن مضمون جو مقصد هر سنڌ واسيءَ کي ڪمپيوٽر ايجاد ٿيڻ بعد پيدا ٿيل عالمي صورتحال کان آگاهه ڪرڻ سان گڏ سنڌي ٻوليءَ تي ٿيندڙ ڪمن بابت آگاهه ڪرڻ آهي. اميد ڪجي ٿي ته هر سنڌي هن معاملي ۾ دلچسپي وٺندي ڪمپيوٽر کي پنهنجي عملي زندگيءَ جو حصو بڻائيندو. ڪجهه سال اڳ هٿ آيل ڪنهن ڪتاب تان ڦاٽي ويل پني تي ٻوليءَ جي وصف هن ريت پڙهي هيم ته انساني ٻولي پاڻمرادو قبول ڪيل ۽ ادا ٿيل آوازي علامتن جي اهڙي تنظيم آهي، جنهن کي فرد پنهنجي سماج ۾ حال ونڊڻ ۽ گهرجون پوريون ڪرڻ لاءِ ڪتب آڻيندا آهن، يعني آوازن کي ترتيب، ڪيفيت، مقصد ۽ ڪارج جي چٽائي هئڻ لازمي آهي مادري زبان: ماءُ جي ٻولي، ان ۾ وڏو رشتو ڌرتيءَ جي ڳانڍاپي يا ناتي جو آهي. مادري زبان ڄمڻ کان وٺي ٻار جي ڪن تي پوي ٿي ۽ هن جي سکيا جو وسيلو بڻجي ٿي، هو ان کان شعوري توڙي لاشعوري طور تي متاثر ٿئي ٿو، سمجهي ٿو ۽ سوچي ٿو، ان ڪري خيالن جي اظهار جو وسيلو پڻ اها ئي زبان بڻجي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو هر انسان مادري ٻوليءَ سان فطري محبت ۽ انس رکي ٿو. بنيادي سکيا جو وسيلو هئڻ ڪري نئين سکيا پڻ ان سان لاڳاپيل ٿئي ٿي، يعني ڄاتل کان اڻ ڄاتل ڏانهن هلڻ واري سکيا واري بنيادي اصول هيٺ مادري زبان ذريعي سکيا حاصل ڪئي ويندي آهي، جيترو سولائيءَ سان مادري زبان ۾ سمجهي سگهجي ٿو، اوترو ڌاري زبان ۾ سکڻ مشڪل آهي. خيالن جي مٽا سٽا ۽ ڀرپور انداز ۾ اظهار فقط مادري زبان ۾ ئي ٿي سگهي ٿو. ٻوليون، انهن سان درپيش مسئلا ۽ ڪمپيوٽر سائنس: ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته ٻولي رابطي جو ئي ٻيو نالو آهي، دنيا جي ٻولي دانن وٽ ان حوالي سان مختلف بحث ڇڙيل نظر اچن ٿا، ï هر اها ٻولي مظبوط آهي، جنهن کي رابطي لاءِ وڌ کان وڌ استعمال ڪيو پيو وڃي... هن وقت ڌرتيءَ تي لڳ ڀڳ 7200 ٻوليون ڳالهائيون پيون وڃن، جيڪو هڪ خاصو تعداد آهي، پر ڏکوئيندڙ حقيقت اها آهي ته ڏينهون ڏينهن وڌندڙ تعداد سان ٻوليون سردپڻي جو شڪار ٿينديون پيون وڃن. اندازي موجب صرف 25 سالن اندر 500 ٻوليون بلڪل سرد ٿي چڪيون هونديون ۽ هن صديءَ جي آخر تائين دنيا جون اڌ کان وڌيڪ ٻوليون متاثر ٿينديون.... اهو ان ڪري ته وڏين ٻولين جهڙوڪ انگريزي، اسپيني ۽ عربي وغيره تعليمي ۽ معاشي فائده پهچائن ٿيون، جيڪا خاصيت ننڍين ٻولين ۾ گهٽ آهي...، جڏهن توهان هڪ انساني ٻولي وڃايو ٿا ته اوهان اهو پڻ وڃايو ٿا ته اها ٻولي ڪيئن اڀري ۽ جڙي، اهو ڪو معمولي مسئلو نه آهي، ڇو ته اڄ سائنس جنهن نتيجي تي پهتي آهي ته ï انساني ذهن ڪيئن ٿو ڪم ڪريï ، ان بابت مڪمل ڄاڻ اسان کي ï ٻولي ڪيئن ٿي ڪم ڪريï مان پوي ٿي.... اسان ٿي سگهي انساني تاريخ به وڃائي ويهون ڇو ته اهي ٻوليون هزارين لکين سالن جي تبديلين ۽ ثقافتي تجربن جو نتيجو آهن. هر اها ڳالهه جيڪا ان زبان ۾ چئي وئي، سمجهي وئي، ايجاد ڪئي وئي پڻ ختم ٿي ويندي، ان ڪري اسان بري طرح سان انسانن جي ثقافت ۽ خاصيت کي وساري ويهنداسين اهڙن ذهنن جو ئي نتيجو آهي جو هو اڄ ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجيءَ کي هر عام توڙي خاص انسان لاءِ لاڀائتو بڻائڻ گهرن ٿا، هو چاهين ٿا ته هن دنيا ۾ ثقافتن جا رنگ ائين ئي ڀريل هجن جيئن هڪ باغ ۾ مختلف قسمن جا گل ٻوٽا باغ کي باغ جو نالو ڏين ٿا. هو مطالبو ڪن ٿا ته انساني رهڻي ڪهڻي ۽ ثقافت جي بچاءَ تي ان کان وڌيڪ ڌيان گهربل آهي جيترو دنيا جا همدرد وائيلڊ لائيف جي جانورن بچاءَ تي ڏئي رهيا آهن. ٻولين جي تاريخ تي مٿاڇري نظر وجهڻ سان معلوم پوندو ته ï فطرتي اصولن موجب هنن اندر زندگيءَ جي هر خاصيت سان گڏ موت جو پاڇو پڻ موجود رهي ٿو، ٻوليون ٻين ٻولين مان ڦٽن ٿيون، وڌن ويجهن ٿيون، پنهنجو پاڻ اندر حالتن تحت مسلسل تبديليءَ جي عمل مان گذرندي جوڀن ۽ وڏي تعداد ۾ علمي طاقت ماڻين ٿيون، ٻين ٻولين کي ذخيرو ڏين ۽ وٺن ٿيون، ڪڏهن ته ڄاول ٻوليون ٻين ٻولين کي جنم به ڏين ٿيون، اهڙي نموني هو پوڙهيون ٿين ٿيون، ۽ فنا ٿين ٿيون. ٻولي هڪ ئي وقت ڪنهن به قوم جي چيلهه جي هڏيءَ طور به سڃاتي ويندي آهي ته نسل در نسل، طبقي در طبقي، علائقي در علائقي رابطي جي واحد ڪڙي پڻ. دنيا اندر قومن جي سڃاڻپ جو گهڻو تڻو دارومدار ٻولين تي ئي رکيل آهي، جيڪڏهن اڄ ڪو ننڍي ٻوليءَ کي اڳتي وڌائڻ لاءِ جاکوڙي رهيو آهي ته ان جو مطلب اهو نه آهي ته هو وڏين ٻولين سان سڌي ريت مقابلو ڪري رهيو آهي، پر ٻوليءَ کي عالمي ليول تي پذيرائي وٺرائڻ جو مطلب اهو آهي ته هر ٻوليءَ ۾ ڪجهه خاص هوندو آهي جيڪو ٻين ٻولين ۾ نه هوندو آهي، اهڙي ريت هو دنيا کي ٻڌائڻ چاهيندو آهي ته اسان وٽ انسانيت جو ورثو هن مخصوص صورت ۾ موجود آهي، ان بعد مادري زبان جي طاقت ور حيثيت وڏن وڏن دانشورن کي مجبور ڪري ٿي ته هو جيستائين ڪنهن به سماج کي ان جي مادري ٻوليءَ ۾ سکيا نه ٿا ڏين تيستائين ان مان سو سيڪڙو نتيجا ملڻ ناممڪن آهن، اهڙي ريت بغير وقت وڃائڻ جي جيڪڏهن ڪو پنهنجي گهر، ڳوٺ، علائقي توڙي ڏيهه ۾ علم جي روشني ڦهلائڻ گهري ٿو ته ان جو شروعاتي ۽ لازمي ذريعو مادري زبان ئي آهي. تاريخ جي هر ايجاد سان ٻولين جي بقاءَ واڌ ويجهه جي مسئلي کي سامهون رکندي ان ايجاد جون مخالفتون يا حميايتون ڪيون وينديون آهن، بحث مباحثا ڪيا ويندا آهن، عوامي شموليت کي يقيني بڻائڻ لاءِ رستو هموار ڪيو ويندو آهي، ان عمل ۾ ڪنهن به قوم /سماج جو دانشور طبقو انتهائي اهم ڪردار ادا ڪندو آهي، هنن جو منطقي ڪردار اهو هوندو آهي ته ڪهڙي به طرح سان نون علمن کي پنهنجي سٻاجهڙي لوڪ تائين آسان فهم زبان ۾ سمجهائي پنهنجو تاريخي ڪردار ادا ڪندا آهن، ۽ جنهن به سماج ۾ ان جو دانشور ۽ پڙهيل لکيل طبقو اهڙو ڪردار ادا ڪرڻ کان محروم هوندو آهي ان سماج ۾ نوان علم تڏهن پهچندا آهن جڏهن اها نئين ايجاد يا علم ٻين سماجن ۾ بلڪل پراڻو ٿي چڪو هوندو آهي ۽ ان جو نقصان اهو ٿيندو آهي جو استحالي قوتون پنهنجا واپاري مفاد حاصل ڪرڻ خاطر ان سماج کي صرف ۽ صرف مارڪيٽ طور تي استعمال ڪندا آهن، ۽ هنن کي کليل ڇوٽ هوندي آهي ته هو جاهل سماج کي ڦرن ۽ لٽن. ۽ ان علم يا ايجاد کي صرف پنهنجن واپاري مفادن تحت اڳتي وڌائين. جڏهن به ڪا نئين سائنسي ايجاد ٿيندي آهي يا نئون علم منظر تي ايندو آهي ته سماج جي پڙهيل لکيل ۽ دانشور طبقي کي ان بابت ٻين کان اڳ ۾ معلومات ملندي آهي، پر جيڪڏهن اهڙن فردن وٽ پنهنجي سٻاجهڙي لوڪن سان دلي همدردي هوندي آهي ته هو فوراً ان علم کي پنهنجي آسان فهم زبان ۾ ترجمو ڪري عوامي ٻوليءَ ۾ نوان لفظ ۽ اصطلاح ايجاد ڪري اڳتي وڌائيندو آهي، انهن سببن ڪري جو اهڙي سماج جي فرد کي مادري زبان تي عبور هجي ٿو ته هو ٻئي زبانون به آسانيءَ سان سکي سگهي ٿو، ۽ صحيح نموني سا هو هڪ اهڙو مڪمل انسان بڻجي ٿو جيڪو هڪ ئي وقت دنيا جي مختلف انسانن جي رهڻي ڪهڻيءَ کي پرکي سگهي ٿو، اهڙي طريقي سان نه ته ٻوليءَ جو بگاڙ ٿيندو آهي نه ئي عوامي ٻوليءَ تي ڌاري ٻوليءَ جي غير منصفاڻي يلگار کي موقعو ملندو آهي پر اهو سماج سڌيءَ ريت علم ۽ دانش جي ڪرڻن مان فيضياب ٿيندو رهندو آهي، ان جو شعور پختو ٿيندو رهندو آهي، ۽ تاريخ ثابت ڪندي آهي ته موقعو ملڻ تي اهڙي قسم جو سماج دنيا جو ترقي يافته سماج ليکيو ويندو آهي. پر ان جي ابتڙ جمود طاري ٿيل سماج جا دانشور پنهنجو ڪردار صحيح نموني سان ادا نه ڪندا آهن جنهن ڪري اهڙيون قومون وقت جي تيز رفتاريءَ سبب ڏيهون ڏينهن غلاميءَ طرف ڌڪبيون وينديون آهن. اڄ اسان وٽ هندي زبان جو مثال اڳيان آهي، چيني ۽ بنگالي زبانون به اسان کان ڳجهيون نه آهن، دنيا جي وڏن سيٽ لائيٽ چئنلن ۾ شمار ڪيا ويندڙ ۽ سائنسي علمن کي اوليت ڏيندڙ نيشنل جيوگرافڪ، ڊسڪوري ۽ اينيمل پلانيٽ توري هسٽري جهڙا وڏا چئنل ڪو به پروگرام انگريزيءَ ۾ نشر ڪن ٿا ته اتي جا دانشور ان پروگرام (ڀلي کڻي اهو اسپيس سائنس، جينياتي سائنس، ڪمپيوٽر سائنس يا فلسفي يا تاريخ جهڙن ڏکين موضوعن تي مشتمل ڇو نه هجي) کي ان وقت ئي پنهنجي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪن ٿا، اهڙي طرح نوان لفظ، نوان محاورا ۽ اصطلاح ايجاد ٿيندا رهن ٿا، انهن جي ٻولي پڻ وڌندي ويجهندي رهي ٿي ۽ گڏو گڏ اهڙا سماج مثبت نموني سان هر نئين ايجاد کي قبولين ٿا، انهن مان فائدو حاصل ڪن ٿا. ان جي ابتڙ اسان جي دانشورن جو ڪردار انتهائي شرم جوڳو نظر اچي ٿو، هي سٽون لکندي دل ۾ ته اچي ٿو ته ڪاش ان لفظ کان وڌيڪ ڪا خطرناڪ مهذب هجڻ جي باوجود غير مهذب گار ڏئي سگهان هان. اسان جا علمي ادبي ادارا، اسان جون درسگاهون، اسان جا سياست دان... ڪنهن ڪنهن کي ۽ ڇا ڇا چئجي...! جتي وڏا وڏا آڙيڪاپ پرائمري تعليم کي صرف مادري زبان ۾ ئي محدود رکڻ لاءِ دليل بازي ڪري رهيا آهن اتي سندن پنهنجا ٻار هڪ ئي وقت ٻن يا ٽن ٻولين ۾ پرائمريءَ جي شروعات ڪن ٿا، ۽ سندن اولاد کي ٻاهرين ملڪن مان پڙهائي پوري ڪرڻ شرط سنڌي سماج مٿان اعلى ڪرسيءَ ذريعي ٿاڦيو وڃي ٿو. ۽ نتيجو اهو نڪري ٿو جو ٻاهران پڙهي آيل برگر فيمليز جي ٻارن کي هن پٺ تي پيل سماج ۾ ڪابه دلچسپي نه ٿي رهي هنن جي نظر ۾ هي هاري ناري صرف ڪيڙا مڪوڙا آهن. اڄ اهڙي طبقي تعليم کي صرف پنهنجي ميراث سمجهي رکيو آهي، غور ڪرڻ سان خبر پوندي ته انهن نام نهاد دانشورن ۽ هزارين سالن کان مذهبي توڙي سماجي علمن کي عام ماڻهوءَ لاءِ ممنوع قرار ڏيندندڙن مذهبي عالمن ۽ پنڊتن ۾ ڪو به فرق نظر نه ٿو اچي. سنڌي ٻوليءَ لاءِ وڏيون ڳلي ڦاڙ تقريرون ڪندڙن جو حال اهو آهي ته هو ڪمپيوٽر کي ٻارن جو رانديڪو سمجهن ٿا، انٽرنيٽ جي شد مد سان مخالفت ڪن ٿا، هو هزارين رپيا خريد ڪري پاڻ ته ڪتاب خريد ڪن ٿا، پنهنجن ٻارن کي پڙهائين ٿا، پر هو نه ٿا چاهين ته انٽرنيٽ جهڙي عالمي ميڊيا مان ڪو غريب جو ٻار به پنج اکر سکي، ٿي سگهي هن سستي ذريعي جي ڪري سندس زندگي روشن ٿي پوي. انتهائي افسوس جو مقام اهو آهي ته سنڌيءَ کي ڪمپيوٽر تي اچڻ کي 25 سال گذري چڪا آهن پر پرائمريءَ کان وٺي سنڌ يونيورسٽي (افسوس سد افسوس) تائين جي تعليمي ادارن ۾ هن وقت تائين سنڌيءَ جا اڪثر امتحاني سوال پيپر قلم سان لکيا وڃن ٿا، جن ۾ بي شمار پروف جون غلطيون موجود هجن ٿيون. جتي سنڌ يونيورسٽيءَ جو حال اهو هجي جتي اڻ ڳڻيا بگهڙ پاڻ کي دانشور سڏائين ٿا ته باقي ڪهڙيون شيون ڳجهيون رهن ٿيون. اهڙي نام نهاد دانشور طبقي جي ڪهڙي فرد کي خبر نه آهي ته هي انفارميشن ٽيڪنالاجي جو زمانو آهي، بلڪل اهڙي طرح ئي جيئن هن کان اڳ پٿر، لوهه، ٽامي، زراعت ۽ صنعتن جا دور گذريا آهن ۽ ائين ئي جيئن مستقبل ۾ اسپيس (خلا) ۽ جينياتي سائنس جو زمانو هوندو. ۽ هر دور ۾ اهي تهذيبون ئي ڪامياب رهن ٿيون جيڪي وقت سان گڏ هلن ٿيون، نين ايجادن تي ڪم ڪن ٿيون. ڇو ته رابطو يا ڳانڍاپو هڪ اهڙو عمل آهي جنهن ذريعي انسان ٻين انسانن کان سکي/متاثر ٿي يا سبق پرائي نئين سوچن، نون خوابن ۽ خيالن کي عملي جامو پهرائي هن مقام تي پهتو آهي، اڄ اسان جنهن تاريخي دور مان گذري رهيا آهيون ان اسان جهڙي معاشري لاءِ بي شمار للڪارون سامهون ڪيون آهن، مٿان وري ستم اهو ته اسان وٽ اهڙي قسم جو ڪو به ادارو يا آرگنائيزيشن نه آهي جيڪا ان حوالي سان عام ماڻهن ۾ شعور پيدا ڪري ته وقت سان گڏ هلڻ ئي بقاءَ جو راز آهي. انساني زندگيءَ جي رهڻي ڪهڻيءَ جي هر پهلوءَ تي اونها اثر ڇڏيندڙ ï انفارميشن ٽيڪنالاجيï جي فڪر کان سنڌ جي هڪ عام ماڻهوءَ کي آگاهه ڪري ان کي عملي طور هن ٽيڪنالاجي جو استعماليندڙ بڻائي. هن جو اهو شعور جاڳائي ته اڄ اها تهذيب ئي جياپي جي جنگ ۾ سرخرو ٿي سگهي ٿي جنهن وٽ علم جو هٿيار ۽ ٽيڪنالاجيءَ جو رستو آهي. ٻين تهذيبن سان رابطن جي بحالي ڪنهن به تهذيب جي منزل لاءِ هڪ سنگ ميل هوندي آهي. اسان وٽ انٽرنيٽ ڪا بلڪل نئين شي نه رهي آهي، ان جي افاديت پڻ ڪنهن کان ڳجهي ناهي، گلوبل وليج جي اصطلاحن ۽ مفهوم مان ڪير واقف ناهي، پر بيحد افسوس سان چوڻو پوي ٿو ته اسان جو ساڃاهه وند طبقو ان کي نظر انداز ڪري رهيو آهي، هي طبقو صرف پنهنجن ذاتي مفادن تي ئي وٺ پڪڙ ۾ پورو آهي، دانش نالي عنصر هنن مان موڪلائيندو پيو وڃي، اهڙي ريت نئين نسل توڙي موجوده قوم کي ڏيڻ لاءِ هنن وٽ لاءِ ڪو پروگرام نه آهي ۽ نتيجي طور تي سنڌي سماج ٽيڻي غلاميءَ جي ڌٻڻ ڦاٿل ۽ بي يار مددگار نظر اچي ٿو. اڄ ان ڳالهه جي اشد ضرورت آهي ته ان ڳالهه جي ڀرپور مهم هلائي وڃي، ماڻهن ۾ شعور پيدا ڪيو وڃي، ته ٽيڪنالاجي خاص ڪري ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجي بيحد سستي ٿي چڪي آهي، ٽي وي، وي سي آر، سي ڊي پليئر، ڪئبل ٽي وي جي گڏيل قيمت 15000 ٿئي ٿي جڏهن ته اڄ هڪ مناسب ۽ گهريلو استعمال جوڳي ڪمپيوٽر جي قيمت صرف 4000 رپيا آهي، ها صرف چار هزار رپيا مطلب ته هڪ ٽي ويءَ جي قيمت جي اڌ جيتري، جنهن ۾ مٿي ذڪر ڪيل سموريون سهولتون جهڙوڪ ٽي وي، وي سي آر، سي ڊي پليئر جون سهولتون پڻ موجود هجن ٿيون، جڏهن ته اهم ڳالهه اها آهي ته ڪو به بي روزگار شخص گهر ويٺي 30 رپين جي سکيا جي سي ڊي خريد ڪري عالمي معيارن موجب ڪو به پروگرام سکي سگهي ٿو. ان سکيا جو عالمي مارڪيٽ ۾ قدر آهي، اهڙي سکيا ڪنهن ڪمپيوٽر سينٽر تان حاصل ڪيل سکيا کان وڌيڪ فرسٽ هينڊ هوندي آهي، ضرورت پوڻ تي ان جي ڪنهن به سبق کي وري وري دهرائي سگهجي ٿو. ۽ اها ڳالهه اسان جي اڳيان ناممڪنات ۾ شامل آهي ته ڪو به ڪمپيوٽر ڄاڻندڙ بي روزگار رهي....! ڇو ته هڪ اندازي موجب صرف ڪراچيءَ ۽ حيدرآباد جهڙي ننڍن شهرن ۾ روزانون سوين نوڪريون ڪمپيوٽر جي حوالي سان پيدا ٿين ٿيون. ٻي دنيا جا انگ اکر به ڳجها نه آهن، صرف نيو يارڪ شهر ۾ هر روز 30000 ڪمپيوٽر ماهرن جي ضرورت پوي ٿي. وسيع نظر سان ڏسجي ته ڪمپيوٽر ئي هڪ اهڙي شي آهي جنهن تحت اسان سماج اندر بغير ڪو گهڻو پئسو خرچ ڪرڻ جي تعليم جي کوٽ کي پورو ڪري سگهون ٿا، قوم کي نون علمن کان آگاهه ڪري انهن جي شعور کي مظبوط ڪري سگهون ٿا. منهنجي نظر ۾ اڄ جيڪڏهن اسان چئن ضرورتن کي پورو ڪرڻ جو پڪو احد ڪيون ٿا ته اسان پنهنجي ڌرتيءَ، سنڌوءَ جي بوند بوند، ۽ سٻاجهڙي لوڪ جي قرض جو گهڻو حصو لاهي چڪنداسين. ائين ڪرڻ سان اسان سنڌي قوم جي ڪمزور جسم

۾ نئون روح ڦوڪڻ جي ڪوشش ڪنداسين

- سنڌي عوام کي سائنسي علمن خاص ڪري ڪمپيوٽر ٽيڪنالاجيءَ ڏانهن راغب ڪرڻ لاءِ هٿ پير هڻڻ، مذاڪرا ڪرائڻ، ڪمپيوٽر ادارا کولڻ کان وٺي ٽي وي نه ڪمپيوٽر وٺو جهڙن نعرن کي عام ڪجي. ان سلسلي ۾ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ رهندڙ سنڌي ڪمپيوٽر ماهرن ۽ سنڌوءَ سان چاهه رکندڙ فردن/ادارن جهڙوڪ: پريس ۽ اشاعتي ادارا، دانشور، اديب، شاعر، تاريخدان، انفارميشن ٽيڪنالاجي ادارا، تعليمي ادارا، هاري، زميندار، تاجر، ڪتاب گهر، لائبريريون، هٿ جي هنر سان لاڳاپيل ادارا/فرد، سيٽ لائيٽ چينل، ريڊيو، ٽي وي ۽ مختلف حوالن سان ڪم ڪندڙ اين جي اوز ۽ ٻين سرڪاري توڙي غير سرڪاري ادارن ڏانهن هن قسم جي ڪوٺ موڪلجي جنهن ۾ کين تعاون ڪرڻ جي اپيل ڪئي وڃي. 2- ڪجهه جامع ويب سائيٽن جو ڄار وڇائڻ جن ۾ وڌ کان وڌ سنڌي ڪتابن کي انٽرنيٽ تي آڻڻ کان وٺي نون ڪتابن جا ترجما ڪري انٽرنيٽ تي آڻيندي هڪ وسيع پبلڪ سنڌي لائبريريءَ جو بنياد وجهجي مطلب ته هن خطي ۽ خطي جي ماڻهن سان لاڳاپيل هر شي کي ڊجيٽلائيز ڪري انٽرنيٽ ۽ سافٽ ويئر ٽيڪنالاجي ذريعي مارڪيٽ ۾ آڻيون ته جيئن هڪ وڏو خال ڀرجي سگهي. ائين ڪرڻ سان نه صرف اسان پنهنجي نوجوان ۽ بيروزگار طبقي کي روشن مستقبل جي راهه تي آڻڻ ۾ مدد ڪنداسين پر سياسي توڙي سماجي حالتن سبب وڇڙي ويل سنڌين کي ٻيهر هڪ ٻئي جي ويجهو آڻي انهن جون تخليقي صلاحيتون اجاڳر ڪرڻ کان سواءِ نئين نسل جي انٽرنيٽ سان واڳيل ناڪاري رجحانن کي ٻنجو ڏيڻ ۽ (ٽيڪنالاجي اچڻ سبب) سنڌي ادب پڙهندڙن جي گهٽجندڙ انگ کي وڌائيندي ساڳئي عروج تي پهچائڻ جهڙا مقصد پڻ حاصل ٿيندا، اسان کي مڪمل ڀروسو آهي ته هن قسم جون لائبريريون سنڌي ٻوليءَ جي سائنسي ترقيءَ ۾ به اهم ڪردار ادا ڪنديون، جن جو پهريون ڪم موجوده ڇپجندڙ مواد کي ڊجيٽلائيز ڪري لائبريريءَ جو حصو بڻائڻ هجڻ گهرجي، جهڙوڪ: ادب، تنقيد، فلسفو، تحقيق ۽ تخليق ۾ نروار ٿيندڙ جديد لاڙن تي مشتمل مواد مڪمل ڪتاب، ڪهاڻيون، رسالا، ڪمپيوٽر لٽريچر، سائنس، مذهب، ثقافت، شاعري، تاريخ، فلسفو، آتم ڪٿا، انٽرويو، خط، سفرناما، شارٽ اسٽوري ۽ ناول سميت ٻارن ۽ عورتن جا ڪتاب ۽ مواد شامل ڪجي اهڙي طرح سان اسان ثقافت، ٻولي، ادب، سياحت، تعليم، موسيقي، فن ۽ علائقائي پراڊڪشن کي هٿي وٺرائي ان کي باقاعده ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ جو حصو بڻائيندي عالمي طور تي ٽيڪنالاجي جي ڊوڙ ۾ پاڻ مڃائي سگهنداسين. ٻئي پاسي ڊجيٽل لائبريريءَ جو بنياد وجهڻ ۾ اسان ڪامياب ويا سين ته اهو اسان جي ايندڙ نسلن جي ايندڙ زمانن لاءِ هوندو، ڇو ته اهو امڪان آهي ته اسان اهو مواد کڻڻ لاءِ ٻاڪاري رهيا آهيون جيڪو ٿي سگهي ٿو ته هڪ يا ٻن صدين اندر ختم ٿي وڃي، اسان ان کي ايندڙ نسلن تائين محفوظ ڪرڻ چاهيون ٿا. 3- آن لائين بازار: علائقائي پيداوار جنهن ۾ هٿ جو هنر، زرعي شيون، ڪپڙا، مصوري، ڪتاب، موسيقي ۽ سافٽويئر توڙي ويب سائيٽ وغيره جي مارڪيٽنگ ڪرڻ يا انهن کي شروع ۾ پنهنجي دڪان تان وڪرو ڪرڻ جي شروعات ڪرڻ آهي، جنهن سان ان ڳالهه جو پختو يقين ظاهر ٿئي ٿو ته هڪ عام ماڻهو به هن پراجيڪٽ ۾ گهري دلچسپي ظاهر ڪري نئين روايتن کي جنم ڏيڻ لاءِ آماده ٿيندو. جيڪا شي يقينن سنڌ ۽ سنڌ واسين جي مستقبل لاءِ سٺو سنئوڻ ثابت ٿي سگهي ٿي. ان کان سواءِ عالمي اشتهاري ادارن پاران ملندڙ اشتهارن مان بهترين آمدني ڪمائي سگهجي ٿي. جهڙوڪ: گگل يا ياهو توڙي ايم ايس اين جهڙيون ڪمپنيون ننڍين توڙي وڏين ويب سائيٽن کي آسان شرطن تي اشتهار ڇاپڻ لاءِ آماده ٿين ٿيون، هن قسم جا اشتهار جديد طريقي سان بغير ڪنهن ماڻهوءَ جي عمل دخل جي پاڻ مرادو لاڳاپيل ويب سائيٽ تي اچن ٿا، ۽ ڪو به ان اشتهار تي ڪلڪ ڪري ٿو يا ان اشتهار کي صرف کولي ٿو ته کيس ان بدلي ۾ مشتهر اداري پاران قيمت ادا ڪئي وڃي ٿي. ان کي اسان هن واضع مثال مان آسانيءَ سان سمجهي سگهون ٿا. مثال طور تي اوهان عورتن جي تعليم تي ڪا ويب سائيٽ ٺاهيو ٿا ته گوگل جو آٽو ميٽڪ ايڊ سسٽم صفحي تي موجود لفظن کي روبوٽ ذريعي پڙهي ٿو ته ڪهڙي موضوع تي هي مضمون لکيل آهي، ۽ ان بنياد تي موضوع سان لاڳاپيل اشتهار ويب سائيٽ تي پاڻ مرادو ڇپجندا رهن ٿا، نه صرف ايترو پر هر ڀيري صفحو کلڻ سان مختلف اشتهار ظاهر ٿين ٿا ۽ دنيا جي ڌار ڌار حصن ۾ ڌار ڌار قسم جا اشتهار پڙهندڙ کي ڏسڻ ۾ اچن ٿا، عورتن جي تعليم جي حوالي سان گگل جو پاڻ مرادو اشتهاري نظام اسان کي: عورتن جا حق، عورتن جا ڪاليج، عورتن جي صحت، ٻار جي صحت، خوبصورتي، نوڪرين جا موقعا، گهر ويٺي نوڪري، اسڪالرشپ ۽ آن لائين ڊگري حاصل ڪرڻ جهڙا بي شمار اشتهار اسان جي ويب سائيٽ تي ڇاپي ٿو، ان سان هر وقت اسان جي ويب سائيٽ گهمندڙ ڪو نه ڪو ماڻهو انهن اشتهارن کي کوليندو رهي ٿو ۽ ان جي بدلي ۾ اسان کي ڪافي پئسا ملن ٿا. ۽ نتيجي طور تي اسان نه صرف ٽيڪنالاجيءَ جو جديد علم حاصل ڪرڻ ۾ اڳڀرا رهنداسين پر اسان جون مالي ضرورتون پڻ پوريون ٿينديون رهنديون. 4- چوٿون ۽ انتهائي اهم ڪم اهو آهي ته ڇڙوڇڙ ڪمپيوٽر ماهرن کي گڏ ڪري، مختلف پراجيڪٽن تي ڪم ڪرائجي، سنڌ جا ٽيڪنيڪل تعليمي ادارا جهڙوڪ زيبسٽ وغيره غيرمعمولي صلاحيتون رکندڙ ڪمپيوٽر ماهر پيدا ڪري رهيا آهن، انهن جي صلاحيتن کي استعمال ۾ آڻي سگهجي ٿو، اهڙي طرح هڪ عوامي اداري جي تشڪيل ڪئي وڃي جنهن تحت سنڌي ٻوليءَ جي پراجيڪٽن تي ڪم ڪرايو وڃي، هتي مان مڙني بنيادي پراجيڪٽن جو ذڪر ڪرڻ ضروري سمجهندس. (انهن مان ڪجهه ٺهي چڪا آهن، ڪجهه تي اجتماعي طور تي ڪم ڪرڻ ۾ ئي اسان جي ترقي سمايل آهي). عربي اسڪرپٽ (نسخ) هجڻ ڪري سنڌيءَ کي اها سهولت موجود رهي آهي ته ان کي ڪمپيوٽر تي اچڻ ۾ گهڻي ڏکيائي نه ٿي آهي، اهو ئي سبب آهي جو اردوءَ (رياستي سرپرستي هجڻ باوجود) جي نسبت سنڌي گهڻو اڳ ڪمپيوٽر تي آئي، ۽ نوٽ ڪرڻ جي ڳالهه اها آهي ته ان سلسلي ۾ ڪنهن به اداري اسان جي ڪمپيوٽر ماهرن جو شروع ۾ ڪو به ساٿ نه ڏنو هو، اها هڪ الڳ حقيقت آهي ته اردوءَ لاءِ ڪمپيوٽر تي ٿيندڙ ڪم تي ساليانو ڪروڙين رپيا خرچ ڪيا وڃن ٿا، ان جي نسبت اسان جا سرڪاري ڪامورا/ادارا اڃا توڻي اوندهه ۾ ئي رهيل آهن. مان انهن مڙني دوستن کي سلام پيش ڪيان ٿو جن مسلسل محنت جي نتيجي ۾ بغير ڪنهن سرپرستيءَ ۽ ذاتي مفادن جي سنڌيءَ کي ڪمپيوٽر تي آڻڻ کان وٺي هن وقت هن عظيم ورثي کي عالمي ادارن ۾ رجسٽرڊ ڪرائڻ تائين چين جي ننڊ نه ستا آهن. اڄ اهڙن دوستن جي بدولت اسان هن فيلڊ ۾ پير ڄمائڻ جهڙا ٿيا آهيون. پر اتي ئي ڪجهه ڊنل ڊنل پڻ آهيون، ڇا اسان پنهنجي نئين نسل کي هن ٽيڪنالاجيءَ جي اهميت کان آگاهه ڪرڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪنداسين؟ ڇا اسان ڪمپيوٽر ذريعي تعليم واري عمل کي هٿي وٺرائي سگهنداسين؟ ڇا اسان سنڌوءَ واسين کي عزت ڀريو مقام ڏيڻ ۾ ڪامياب وينداسين؟ ڇا اسان هن ڪم ۾ ڪٿي اڪيلا ته نه ٿي وينداسين؟ جڏهن ته جهڙي تيزيءَ سان ڪمپيوٽر اچڻ ڪري روايتي تعليمي طريقا تبديل ٿي رهيا آهن انهن مان پڻ ان جي افاديت جو پتو پوي ٿو، اڄ پوري دنيا ۾ جيترو گهڻو پڙهيو، لکيو ۽ سمجهيو وڃي ٿو اوترو اڳ ۾ نه هو، ميڊيا جي وڌندڙ ڀرمار، هر طرف کان معلومات جا انبار اهو ظاهر ڪن ٿا ته اڄ جو انسان علم سان وڌيڪ چاهه رکي ٿو، پر علم جي ان روشنيءَ ۾ وڏو ڪردار ڪمپيوٽر سائنس ادا ڪيو آهي، اڄ دنيا ۾ هر پڙهيل لکيل جي ڪوشش آهي ته هو پين پني جي روايتي استعمال کي ڇڏي ليپ ٽاپ ۽ ڪمپيوٽري طريقا استعمال ڪري، ان جا ڪيترائي سائنسي سبب آهن، هڪ ته اها مڃيل سائنسي حقيقت آهي ته انساني ذهن ٻين مڙني انساني عضون کان تيز ڪم ڪري ٿو، سوچي ٿو، خيال پيدا ڪري ٿو، ٻئي پاسي هڪ ٽائيپسٽ وڌيڪ تيزيءَ سان انهن خيالن کي پني تي اتاري سگهي ٿو بنسبت قلم سان لکندڙ ليکڪ جي، اڄ جتي هڪ ٽائيپسٽ پورو پنو لکي ٿو اتي ساڳئي وقت ۾ قلم سان صرف اڌ صفحي کان به گهٽ لکي سگهجي ٿو. ان جو سبب اهو آهي ته قلم استعمال ڪرڻ وقت صرف ٻه يا ٽي آڱريون ڪم ڪن ٿيون جڏهن ته ٽائيپسٽ جون پوريون ڏهه ئي آڱريون ڦڙتيءَ سان ڪم ڪري اهڙي گوءِ کٽڻ ۾ ڪامياب وڃن ٿيون. ان کان سواءِ جديد ٽيڪنالاجيءَ جي ڪري اسان کي اها سهولت ميسر آهي ته انسان صرف ڳالهائيندا وڃن ۽ ڪمپيوٽر پاڻ سودو اهو سڀ ڪجهه سمجهي ڪري لکندو وڃي. مطلب ڪا عورت ٻار کي کير پياريندي ڪو به تخليقي ڪم ڪري سگهي ٿي. انتهائي خوشيءَ جو مقام آهي جو اسان جي ڪمپيوٽر ماهرن سنڌيءَ لاءِ پڻ اهڙا پروگرام ٺاهي ورتا آهن. ڪجهه اهڙن پروگرامن جو ذڪر هيٺ ڪيان ٿو. هن وقت تائين ٿيل ڪم: سنڌي ڪمپيوٽر ماهرن جي بدولت اسان يونيڪوڊ ۽ آءِ ايس او وٽان رجسٽرڊ ٻولي آهيون جنهن ڪري عالمي معيارن موجب ويب سائيٽ ٺاهڻ (دنيا کي پنهنجو آواز ٻڌائڻ) جوڳا آهيون. هي سهولتون اسان کي سال 2000 ۾ مليون هيون پر وڏي پئماني تي عوامي جاڳرتا جي مهم نه هلائڻ ڪري ۽ ساڃاهه وند طبقي پاران دلچسپيون نه وٺڻ ڪري ان مان اهي نتيجا نه نڪتا آهن جن جي اسان کي اميد هئي، اهڙي نموني اسان جو انجنيئر طبقو مسلسل ڪم ڪندو رهي ٿو ۽ دانشور طبقي جي ڪن تي جونءَ به نه ٿي چري. بحرحال صرف هن سال ٿيل ڪجهه ڪم منهنجي نظر ۾ سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ۾ انقلابي ڪم آهن. 1- لهاڻا ڀائرن پاران سنڌيءَ کان انگريزي، انگريزيءَ کان سنڌي ۽ انگريزيءَ کان انگريزيءَ ۾ ڊجيٽل ڊڪشنري. (اهڙي قسم جو ڪم پاڪستان جي ٻي ڪنهن ٻوليءَ ۾ ناهي ٿيو). اسان جو مطالبو آهي ته آڪسفورڊ ڊڪشنريءَ سان گڏ هن بي ملهه پراجيڪٽ کي پڻ سنڌي شاگردن ۾ تقسيم ڪيو وڃي. سنڌي ڪمپيوٽنگ گروپ پاران موبائيل تي سنڌي آڻڻ وارو ڪم اياز شاهه ۽ سندس اداري پاران سنڌي هجي چڪاسيندڙ، سارٽنگ آرڊرڊ (الف بي وار ترتيب سان سنڌي) ماجد ڀرڳڙي ۽ اياز شاهه طرفان ڌار ڌار پراڻي انپيج ۽ ايم ايس ورڊ مان يونيڪوڊ ۾ منتقل ڪرڻ لاءِ ڪنورٽر ٺاهڻ. اردو ۽ علائقائي ٻولين جي ڪمپيوٽري ڪم لاءِ قائم ڪيل اداري يو آر ايل ايس ڊي پي ۽ ماجد ڀرڳڙي جي گروپ سنڌي ڪمپيوٽنگ پاران آن لائن سنڌي ڊڪشنري اياز شاهه، فهد ميمڻ، سنڌي ميڊيا جي سڄڻن ۽ صحافي حلقي توڙي اخباري مالڪن جي وسيع نظريءَ جي نتيجي ۾ عوامي آواز بعد سنڌي ٻوليءَ جي ٻن وڏين اخبارن ڪاوش ۽ عبرت پاران يونيڪوڊ تي منتقل ٿيڻ آفتاب احمد ٽالپر ۽ ڀائرن پاران وائيس آف سنڌ ۽ زاهد ميراڻي ۽ ڀائرن پاران سنڌي ڪتاب ڊاٽ ڪام/نيٽ جهڙا طاقت ور ادبي پراجيڪٽ شامل آهن. جڏهن ته هن سلسلي ۾ سنڌي لائيف ڊاٽ ڪام پڻ پنهنجو مٽ پاڻ آهي، لهاڻا ڀائرن پاران سنڌي ٻوليءَ تي ٿيل تاريخي ڪم جنهن ۾ آواز کي لکجندڙ اکرن ۾ تبديل ڪرڻ (وائيس ٽه ٽيڪسٽ) وارو پراجيڪٽ، ڌار اسپيل چيڪر، ۽ ٻيون ڪيتريون ئي يوٽلٽيون ٺاهڻ شامل آهن. اشد ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته مٿين پراجيڪٽن کي عام ماڻهوءَ تائين پهچائڻ لاءِ هر ممڪن قدم کنيا وڃن. ان بعد ڪجهه اهڙا پراجيڪٽ پڻ آهن جن تي ڪم ڪرڻ وقت جي اهم ضرورت آهي جهڙوڪ: اسان وٽ تمام گهڻي تعداد ۾ سنڌيءَ ۾ لکيل تاريخي ڪتاب موجود آهن، عالمي طور تي ٻولين جي تبديل ٿيندڙ صورتحال موجب ممڪن آهي ته ٻن يا ٽن صدين اندر اهڙو مواد ضايع ٿي وڃي، ڦاٽي يا ڳري سڙي وڃي، دنيا جي هر سڌريل قوم وانگر (ان جا ڪيترائي مثال اسان اڳيان آهن) اسان کي به گهرجي ته پنهنجي ادبي علمي ۽ تحقيقي توڙي تخليقي خزاني کي انٽرنيٽ تي منتقل ڪيون، ان ئي سلسلي ۾ سنڌي ادبي بورڊ پاران پڻ اهڙي قسم جو پراجيڪٽ شروع ڪيو ويو آهي، جيڪو هڪ بهتر قدم آهي، بهرحال لکن جي تعداد تي مشتمل صفحن جي مواد کي ٻيهر ڪمپوز ڪرڻ تي تمام گهڻو خرچ ايندو، وقت گهربو، گگل پاران ساڳئي ئي قسم جو ڪم شروع ڪيو ويو آهي پر هنن ٽيڪنالاجيءَ ذريعي ان جو آسان حل ڳوليو آهي اهو آهي او سي آر،،،، ها او سي آر مطلب آپٽيڪل ڪريڪٽر ريڪگنيشن، ان ذريعي اوهان ڪنهن به ڪتاب کي اسڪينر (فوٽو اسٽيٽ جهڙي مشين جيڪا تصويرن کي ڪمپيوٽر تي منتقل ڪندي آهي) ذريعي ڪمپيوٽر تي منتقل ڪري تصوير بڻجي ويل اکرن کي ٻيهر تبديليءَ جوڳي فارميٽ ۾ آڻي سگهو ٿا. ان جو مطلب اهو ٿيو ته اوهان ڪو صفحو ڪمپيوٽر کي ڏيکاريو ۽ ڪمپيوٽر اهو صفحو پڙهي وٺي ۽ پڙهيل مواد کي ٻيهر لکي ڇڏي. هن تحت اوهان ڪنهن به صفحي کي سيڪنڊن اندر اسڪين ڪري اکري صورت ۾ آڻي سگهو ٿا، ائين ڪرڻ سان اسان کي ٻيهر ڪمپوز ڪرڻ جي ضرورت باقي نه رهندي، اسان جو ڪافي پئسو ۽ وقت بچندو. نوٽ: اهڙي قسم جا ڪنورٽر ٻين ڪيترين ئي ٻولين ۾ ٺهي چڪا آهن. ڳچ عرصي کان ڪجهه سنڌين جو خيال آهي ته سنڌيءَ کي ديوناگريءَ جيان روم لپيءَ ۾ به اچڻ گهرجي. سندن اهو مطالبو ڪيترو منطقي آهي يا درست آهي ان جي مون کي ڄاڻ نه آهي، ڇو ته ساڳئي وقت ان جي مخالفت ۾ پڻ ڪيترائي دليل پيش ڪيا وڃن ٿا. پر بحيثيت هڪ ڪمپيوٽر پروگرامر جي منهنجي نظر ۾ اهو سڀ ڪجهه تمام آسان آهي. ڇو ته جيڪڏهن واقعي ڪي اهڙا خاندان آهن جن مختلف وقتن ۾ مختلف سببن ڪري سنڌ ڌرتي تان لڏي وڃي دنيا جي ٻي ڪنڊ وسائي آهي ۽ سنڌي ٻوليءَ سان سندن چاهه هجڻ ڪري هو گهرن ۾ ته سنڌيءَ کي جيئرو رکيون ويٺا آهن پر سنڌي پڙهڻ سندن وس کان ٻاهر آهي، ان ڪري هو اسان جي عوامي آواز، ڪاوش ۽ عبرت اخبار پڙهي نه ٿا سگهن. ان ڪري انهن وٽ سواءِ رومن لپيءَ جي ٻيو ڪو حل موجود نه آهي ته هو پنهنجي جنم ڀوميءَ بابت خبرون چارون معلوم ڪري سگهن. ان ڏس ۾ڪمپيوٽر تي اهڙو ڪنورٽر/ ٽرانسليٽر ٺاهڻ ممڪن آهي جنهن سان ڪو به پڙهندڙ بٽڻ دٻائڻ سان ڪا به خبر رومن سنڌيءَ ۾ پڙهي سگهي. ڪو به انٽرنيٽ تي موجود سنڌي ڪتاب پڙهڻ چاهي ته صرف هڪ بٽڻ دٻائڻ سان هو اهو ڪتاب رومن ۾ پڙهي سگهي ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي ته اسان جي ٻولي دانن کي ان سلسلي ۾ اڳتي اچڻ گهرجي جيڪي طئي ڪن ته ڪهڙي عالمي نشانيءَ کي ڪهڙي سنڌي اکر يا آواز جي جڳهه تي ڪم آڻجي ۽ اهڙي نموني ڪيئن سائنسي بنيادن تحت سنڌي ٻوليءَ کي آسان رومن ۾ ڪنورٽ ڪجي جيڪا ساڳئي وقت پڙهڻ ۾ تمام گهڻي ڏکي به نه هجي ۽ اڪثر سنڌي آوازن کي پڻ اهڙي رومن/فونيٽڪ الفابيٽ ذريعي ادا ڪري سگهجي. ان بعد هڪ اهڙو ٽرانسليٽر/ڪنورٽر ٺاهڻ پڻ ممڪن آهي جنهن سان اسان دنيا جي ڪنهن به انگريزي ويب سائيٽ / آن لائن ڪتاب کي سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري سگهجي، اهڙي سهولت دنيا جي ڪيترين ئي ٻولين وٽ پهچي چڪي آهي، پر اسان وٽ ان سهولت جي شديد ضرورت /کوٽ آهي، جيڪڏهن اسان ائين ڪري ورتو سين ته هر اهو ماڻهو جيڪو انگريزي نه ٿو ڄاڻي يا گهٽ ڄاڻي ٿو، ڪنهن به قسم جي مواد کي خودڪار نظام تحت سيڪنڊن اندر سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري پڙهي سگهندو، ان جو فاعدو اسان جي علم ۽ ادب سان لاڳاپيل طبقي، جنهن ۾ سڀ کان پهرين شاگردن، صحافين، ريسرچ ادارن ۽ ڪمپيوٽر ماهرن، محققن ۽ تخليقڪارن، عالمي ادب سان لاڳاپيل دانشورن، مطلب ته زندگيءَ جي مڙني شعبن سان لاڳاپيل سنڌين کي پوندو. ان بعد اهڙي ئي نموني جو ٻيو ڪنورٽر جنهن تحت اسان سنڌيءَ ۾ لکيل ڪو به مواد، ڪتاب، رسالو يا ويب سائيٽ هڪ بٽڻ دٻائڻ سان انگريزيءَ ۾ منتقل ڪري سگهون ٿا، لک پڙهه سان وابسطه فردن يا ادارن کي ئي ان جي اهميت جو اندازو هوندو، ائين ڪرڻ سان اسان سڄي دنيا سان اڻ ٽٽ رابطي ۾ رهندا سين، اسان جي ميڊيا ان مان ڀرپور فائدو حاصل ڪندي، آمريڪا ۾ ويٺل ڪو به انگريز/غير انگريز سنڌ جي حالتن جو سڌي طرح سان جائزو وٺي سگندو، سنڌ جو ادب ۽ هن وقت تائين ٿيل ڪم سيڪنڊن اندر انگريزيءَ ۾ منتقل ٿي پوري دنيا ۾ پکڙجي سگهي ٿو، عالمي تنظيمون ۽ انساني حقن لاءِ جاکوڙيندڙن ادارن کي سڌيءَ ريت هر قسم جي معلومات ملندي، ڪا به خبر ڪتاب يا مضمون هڪ ڪلڪ ڪرڻ تي انگريزيءَ ۾ منتقل ٿيو ته ان جو مطلب اهو ٿيو ته انگريزيءَ کان دنيا جي ٻي ڪنهن به ٻوليءَ ۾ منتقل ڪرڻ لاءِ هر ٻوليءَ وٽ ڌار ڌار ٽرانسليٽر موجود آهن ۽ ٻيو ته انگريزي دنيا جي هر علائقي ۾ سمجهي وڃي ٿي. اهڙي قسم جو ٽرانسليٽر سنڌي ٻوليءَ ۾ هن وقت تائين ٿيل ڪيترن ئي لغات نويسيءَ جي ڪمن کان وڌيڪ طاقت ور هوندو. ڇا انٽرنيٽ کليل ميدان آهي، جتي اهو ئي ڪامياب آهي، جنهن وٽ علم ۽ سائنس جي طاقت آهي؟ 1996 ۾ 82 سيڪڙو ماڻهو انگريزيءَ ۾ انٽرنيٽ هلائيندا هيا، انترنيٽ تي انگريزيءَ کي مليل شروعاتي موٽ جا ڪيترائي سبب آهن، هڪ ته ان جا شروعاتي استعماليندڙ اڪثر نارٿ آمريڪي هيا، ٻيو جن سائنسدانن پرسنل ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ ايجاد ڪئي انهن آمريڪي اسٽيندرڊ ڪوڊ فار انفارميشن انٽرچينج (ASCII) جي بنياد تي اهي بنيادي ڪم ڪيا، جنهن تحت ڪمپيوٽر تي ٻين ٻولين ۾ لک پڙهه يا رابطو يا ته گهڻو مشڪل هو يا وري مورڳو ناممڪن. ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ جي هيءَ ٽيڪنالاجي پنهنجي افاديت سبب وڏن ملڪن کان ننڍن ملڪن تائين، وڏن شهرن کان ننڍن ڳوٺن تائين تيزيءَ سان پکڙبي وئي، ۽ دنيا جي باشعور ماڻهن کي ان ڳالهه جو شدت سان احساس ٿيو ته ï انفارميشن ٽيڪنالاجي پنهنجو ڀرپور ڪردار ايستائين ادا نه ٿي ڪري سگهي جيستائين عوام الناس (ماسز) ان کي استعمال نه ٿا ڪن، ۽ دنيا جي اڪثريت آباديءَ تي مشتمل انسان تيستائين ان کي استعمال نه ٿو ڪري سگهي جيستائين اها مادري/علائقائي ٻوليءَ ۾ منتقل نه ٿي ٿئي.ï انٽرنيٽ کي علائقائي ٻولين ۾ آڻڻ ۾ سڀ کان پهريون طاقت ور ڪردار مقامي خابرو ادارن ادا ڪيو، جنهن بعد شاگردن، ملڪ کان ٻاهر رهندڙن ۽ اديبن دانشورن ï مقامي ٻوليءَ تي مشتمل انٽرنيٽï کي اڳتي آڻڻ لاءِ مطالبا ڪيا، جنهن جي نتيجي ۾ ٻه ڌريون سامهون آيون، هڪ واپاري يا دڪاندار، ٻيو سماجي ثقافتي، سياسي ادارا، جنهن ڪري انٽرنيٽ تي مادري زبان استعمال ڪرڻ جو شعور پيدا ٿيو، ۽ اهڙي نموني ابلاغي ذريعن پاران انٽرنيٽ کي وڌ کان وڌ مقامي ٻولين ۾ استعمال ڪرڻ جي طاقت ور مهم هلائي وئي ان سان اهو فائدو پيو ته ڪنهن به ٻوليءَ سان لاڳاپيل ماڻهوءَ کي ان جي پسند جي ٻوليءَ ۾ مواد ملڻ لڳو، علم ادب، تحقيق تخليق، سائنس ۽ تاريخ جي موضوعن تي وڌ کان وڌ مواد انٽرنيٽ تي منتقل ڪيو ويو، ۽ ڏسندي ڏسندي دنيا جون وڏيون لائبريريون انٽرنيٽ تي منتقل ٿيڻ لڳيون. ٻين ٻولين جي انٽرنيٽ تي وڌندڙ استعمال سبب انگريزيءَ جي استعمال جي صورتحال 80 سيڪڙو کان گهٽجي 30 سيڪڙو تائين پهتي آهي. ان سان ï گلوبلائيزيشن ذريعي دنيا جي مڙني منڊين ۾ انگريزيءَ کي واحد واپاري ٻوليءَ طور خواب ڏسندڙنï جو ڀرم ٽٽندو نظر اچي ٿو پر ساڳئي ئي وقت انٽرنيٽ جي ذريعي دنيا جي ساڃاهه وندن کي اهو موقعو پڻ مليو آهي ته هو پنهنجي ٻوليءَ کي اڳتي آڻن. هن عمل کي ساڃاهه وند ري-لوڪلائيزيشن جو نالو ڏين ٿا. جڏهن ته ملٽي نيشنل ڪمپنين ۽ عالمي واپاري تنظيمن پاران پنهنجين منڊين کي دنيا ۾ وڌائڻ لاءِ هن عمل ۾ به ڀرپور حصو ورتو ويو آهي، جهڙوڪ سي اين اين ۽ بي بي سي توڙي ايم ٽي وي پاران ڌار ڌار ملڪن ۾ پروگرامن کي اتان جا مختلف ثقافتي رنگ روپ ۽ علائقائي ٻولي استعماليندي پيش ڪيو ويو. اهڙي نموني تازي صورتحال اها آهي جو وڏين آرگنائيزيشنز پاران پنهنجي مارڪيٽ شيئر کي وڌائڻ خاطر ريلوڪلائيزيشن جي عمل ۾ حصو وٺندي پنهنجي مصنوعات کي علائقائي رنگ روپ ۾ پيش ڪرڻ شروع ڪيو ويو آهي، اهو ئي سبب آهي جو بي بي سي سميت دنيا جي ٻين واپاري/ابلاغي ادارن جون ويب سائيٽون هڪ ئي وقت مختلف ٻولين ۾ انٽرنيٽ تي موجود آهن. ساڳئي صورتحال انٽرنيٽ ۽ سافٽ ويئر مارڪيٽ سان پڻ درپيش آهي، ڇو ته ترقي پذير ملڪن ۾ انٽرنيٽ حيران ڪن حد تائين تيزيءَ سان وڌي رهي آهي. صرف هندستان ۽ چين ۾ ئي نيٽ استعماليندڙن جو انگ 2 سالن اندر پنجاهه ڀيرا وڌيڪ رفتار سان وڌيو آهي. ان موقعي جو فاعدو حاصل ڪندي ويب برائوزرس (انٽرنيٽ جو بنيادي پروگرام جنهن تي ڪنهن به ٻوليءَ جي ويب سائيٽ کلندي آهي) ٺاهيندڙ پنهنجن سافٽويئرن ۾ وڌ کان وڌ ٻولين جي سپورٽ ۽ نشانين جون سهولتون ڏئي رهيا آهن. ۽ اهڙي ريت ماڻهن جو انٽرنيٽ تي پنهنجين مادري زبانن جي استعمال جو لاڙو ۽ ان جي ڪمپيوٽري سکيا تيزيءَ سان وڌي رهيو آهي، ته جيئن هو پنهنجي ٻوليءَ ۾ لاڳاپيل ويب سائيٽ تائين پهچي سگهن، بحث مباحثي (نيٽ ڪچهرين) جا گروپ جوائن ڪري سگهن. جڏهن ته ٻئي پاسي هڪ اخبار يا ٽي وي چينل تي هڪ پروگرام کي صرف ٻن ٻولين ۾ نشر/ڇاپڻ لاءِ وڏو سرمائيو گهرجي ٿو پر هڪ ئي ويب سائيٽ کي مختلف ٻولين ۾ شايع ڪرڻ تي گهٽ پئسو ۽ خرچ اچي ٿو، فائدا پڻ تمام گهڻا ملن ٿا. اهڙي نموني انٽرنيٽ هڪ پاسي ملٽي نيشنل ڪمپنين ۽ عالمي واپاري/استحصالي ادارن کي هٿي وٺرائي رهي آهي ته ٻئي پاسي انٽرنيٽ هن وقت تائين ٿيل مڙني ايجادن ۾ سڀ کان وڌيڪ جمهوري ميڊيم طور سامهون آئي آهي. هن ٽيڪنالاجيءَ طاقتور ابلاغ کي هٿي وٺرائي آهي، هن ٽيڪنالاجيءَ دنيا جي هر رهواسيءَ کي اهو ڀرپور موقعو ڏنو آهي ته هو پنهنجو آواز دنيا تائين قدرتي احساسن تحت پهچائي، هن ٽيڪنالاجيءَ علم ۽ ادب تي وقت به وقت لاڳو ٿيل پابندين (ماضيءَ ۾ ڪتب خانن کي باهيون ڏيڻ، دانشورن جو جيئري ساڙي ڇڏڻ يا ملڪ بدر ڪرڻ جهڙا سوين مثال اسان اڳيان آهن) جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل خال کي ڀرڻ ۾ دير ئي نه لاتي پر وقت جي تيز رفتاريءَ جيان دنيا جي هڪ لائبريريءَ جي معلوماتي خزاني کي ٻي ڪنڊ ۾ رهندڙ انسان تائين پهچايو. هڪ اندازي موجب انٽرنيٽ پنهنجي محدود تاريخ ۾ علم ۽ ادب جي روشنيءَ کي ڦهلائڻ ۾ هزارين سالن ۾ پکڙيل علم جي روشنيءَ کان وڌيڪ طاقتور ڪردار ادا ڪيو آهي. ان حوالي سان انٽرنيٽ معاشري ۾ ٻٽو ڪردار ادا ڪري رهي آهي، هڪ ته رابطي جي طاقت ور ذريعي هجڻ ڪري ڪنهن به معاشري جي مدي خارج روايتون پاڻ مرادو اڀري نروار ٿين ٿيون ۽ ٻيو انهن کي ختم ڪرڻ لاءِ دنيا جي ڪند ڪڙڇ ۾ موجود نعم البدل مثال پڻ مهيا ڪري ٿي. ممڪن آهي اڄ جي سنڌي ڪمپيوٽر انجنيئرن کي ساڳئي ئي قسم جي ڏکيائين کي منهن ڏيڻو پوي جيڪو سنڌي مسلمانن کي جديد علمن طرف راغب ڪندڙ ۽ ڪراچيءَ ۾ سنڌ مدرسته الاسلام جو بنياد وجهندڙ سيد احمد خان کي ڏسڻو پيو هو، ان سلسلي ۾ جتي اسان پاڪستان جهڙي پٺ تي پيل ملڪ ۾ پنهنجي ٻوليءَ ۽ ثقافت کي غير محفوظ سمجهون ٿا اتي هوائين ٻوليءَ جو مثال اسان جي اڳيان آهي، جنهن جي ڳالهائيندڙن آمريڪا جهڙي ملٽي نيشنل ملڪ ۾ رهندي، محدود اقليت ۽ ڪارو رنگ هجڻ جي باوجود، پنهنجي ۽ پنهنجي ثقافت، تاريخ ۽ ٻوليءَ جي بقاءَ واسطي هر قسم جي آمريڪي ٽيڪنالاجيءَ ذريعي پنهنجي ٻوليءَ ۽ ثقافت کي هٿي وٺرائي، هنن پاران جهڙي نموني ٽيڪنالاجيءَ کي استعماليندي پوري آمريڪا ۽ دنيا جي ڪجهه ٻين حصن ۾ رهندڙ سندن هم نسل گروهن تائين رابطن جو جيڪو ڄار وڇايو ويو، ڪمپيوٽر ذريعي مادري ٻوليءَ جي تعليم جي ڀرپور مهم هلائي وئي ان جا مثال اسان جي اڳيان آهن، هنن پنهنجي ٻڌيءَ ۽ ايڪي کي بچائڻ واسطي هر هوائين اسڪول ۾ ڪمپيوٽر سکڻ لازمي قرار ڏنو، ان سان گڏوگڏ مختلف ويب سائيٽن تي زندگيءَ جي مختلف شعبن سان لاڳاپيل علمن کي هوائين ٻوليءَ ۾ منتقل ڪري پڙهايو ويو، پر نوٽ ڪرڻ جي ڳالهه اها آهي ته اهو سڀ ڪجهه ان زماني ۾ ڪيو ويو هو جڏهن انٽرنيٽ اڃا مس ئي آمريڪا کان ٻاهر پير پاتو هو. ڏورانهن علائقن ۾ رهندڙ هوائين ڪمپيوٽر شاگردن کان هوائي (علائقي) بابت آن لائين مضمونن جا مقابلا ڪرايا ويا، تاريخ ۽ فلسفي تي بحث مباحثا ڪرايا ويا، هر عمر جي فردن لاءِ مختلف مقابلا هيا، تحقيق ۽ تخليق تي مشتمل ويب پيج جوڙايا ويا، آن لائين ڪانفرنسون ڪرائي سياسي ۽ سماجي صورتحال تي خيالن جي ڏي وٺ ڪرائي وئي. دنيا جي اڪثر سوشيو لنگوسٽڪس جو چوڻ آهي ته ٻوليءَ جي واڌ ويجهه يا جياپو ان ڳالهه تي نه آهي ته ان جا ڪيترا ڳالهائيندڙ آهن پر ان ڳالهه تي آهي ته انهن ۾ ڪيترو چاهه ۽ رابطو آهي. اها مڃيل حقيقت آهي ته ٻولي تڏهن ئي وڌندي ويجهندي جڏهن ان جا ڳالهائيندڙ ان کي منظم رکڻ جا خواهشمند هوندا ۽ ان کي ايندڙ نسلن ڏانهن منتقل ڪرڻ گهرندا. ماڻهو پنهنجي ٻوليءَ کي منظم رکڻ لاءَ ضرور جدوجهد ڪندا جڏهن انهن کي ان ڳالهه جو علم ٿي ويندو ته ٻولي نه صرف انهن جي ابن ڏاڏن جي رهڻي ڪهڻيءَ ۽ ماضيءَ جو حصو آهي پر سندن مستقبل جو به اڻ ٽٽ حصو آهي. انٽرنيٽ مڪمل طور تي ڪي به نيون شيون نه ٿي آڻي پر اڳ موجود شين کي واضع ڪري ٿي، اڇي ڪاري کي عام خاص اڳيان آڻي ٿي. گلوبلائيزيشن اميد رکي ٿي ته انگريزي ٻولي پوري دنيا ۾ هر ننڍي توڙي وڏي علائقي ۾ ï مارڪيٽ ٻوليءَï طور تي سامهون ايندي، جڏهن ته ري لوڪلائيزيشن ٻين قومي توڙي علائقائي ٻولين جي واڌ ويجهه لاءِ موقعا فراهم ڪري رهي آهي. اهڙي نموني هيءَ انٽرنيٽ ميڊيا عالمي، قومي ۽ علائقائي توڙي عام مباحثن جو گڏيل چينل بڻجي اڀري آهي. جنهن اڳ ۾ صرف انگريزيءَ کي هٿي وٺرائي پر هاڻي هر ان ٻوليءَ کي موقعو فراهم ڪري رهي آهي جيڪا انگريزيءَ جي واپاري مونوپوليءَ کي ٽوڙڻ چاهي ٿي. هيٺ ڏنل چارٽ مٿئين بحث کي واضع ڪري ٿو. ٻوليءَ جي حوالي سان انٽرنيٽ جو استعمال ويب تي استعمال ٿيندڙ ڏهه وڏيون ٻوليون ٻوليءَ جي حوالي سان انٽرنيٽ استعماليندڙن جو تعداد ٽيبل شروع: ڪالم۱: انٽرنيٽ تي استعمالجندڙ ڏهه وڏيون ٻوليون ڪالم۲: انٽرنيٽ استعماليندڙ ڪالم۳: سڀني استعماليندڙن جو في سيڪڙو ڪالم۴: 2006 ۾ آبادي ڪالم ۵: آباديءَ جو انٽرنيٽ استعماليندڙ في سيڪڙو ڪالم۶: 2000 کان 06 دوران انٽرنيٽ تي ٿيل واڌارو انگريزي 311,241,881 30.6% 1,125,664,397 27.6% 126.9% چيني 132,301,513 13.0% 1,340,767,863 9.9% 309.6% جاپاني 86,300,000 8.5% 128,389,000 67.2% 83.3% اسپينش 63,971,898 6.3% 392,053,192 16.3% 163.8% جرمن 56,853,1562 5.6% 95,982,043 59.2% 106.0% فرانسيسي 40,974,005 4.0% 381,193,149 10.7% 235.9% ڪورين 33,900,000 3.3% 73,945,860 45.8% 78.0% پورتوگالين 32,372,000 3.2% 230,846,275 14.0% 327.3% اٽالين 28,870,000 2.8% 59,115,261 48.8% 118.7% روسي 23,700,000 2.3% 143,682,757 16.5% 664.5% ڏهه ئي وڏيون ٻوليون 810,484,459 79.6% 3,971,639,798 20.4% 150.5% دنيا جون باقي ٻوليون 207,572,930 20.4% 2,528,057,262 8.2% 453.9% سڄي دنيا جا استعماليندڙ 1,018,057,389 100.0% 6,499,697,060 15.7% 182.0%

Sindhi Online

SCRIPT

(Alphabet, Vowels, Numerals)

http://www.linguistics.uiuc.edu/sindhi/script/index.html

LANGUAGE

[ Lessons Resources ]

Lessons

Lesson 0

Intro to common phrases and to reading passages

Lesson 1

Expressions of greeting and saying good-bye

Simple sentences with the verb 'to be'

3rd person pronouns

Verb Agreement with 'to be'Locative phrases using the post-positions 'from' and 'in'

Negative sentences with 'no, not'

Vocabulary: 'many', 'now', and 'some'

Lesson 3
Common nouns

Language Resources
Script (also accessible from the welcome page)

Vocabulary Building by Categories (Picture Dictionary)
Linguistic Notes on Sindhi

The Story Of My Jeejal Sindh

"Churan-i chunNkan-i chitt-i mein, rahya andar-i rooh-a,

UtThee viyarRa'a ukree, maru mathey moh-a,

Veeroon vilorRinN-a joon, sariya'an gharRon subooh-a,

Var-u say kha'ara'a khooh-a, sinjiam-i jay sarReh-a ja'a."

"They are in my memory and in my soul,

In rainy season to plains go my folks.

At dawn I recall much preparations for churning whey,

Blessed be Malir's salty wells from which I water Drew."

..........Bhitai [sur Marui]

Sindh - The Mother Of Civilizations

Sindh, a nation along the lower delta of Indus River, known fondly in Sindh as Sindhu or Mehran, is one of the world's most ancient civilizations. It is a nation with its own history and a rich heritage, quite different and unique from the main body of the Indian sub-Continent, the Hind. The names "Hind" for the land mass which lies to the East of the Indus Valley, and "Sindh," shows this diversity and uniqueness of the nation of Sindh. It is from Sindh that the river takes its name Sindhu. Geographically, the country of Sindh is very distinct and varied in its landscape and natural habitat. Here you will find the enchanting history of Sindh - the mother of civilizations.

Shah Bhitai - The Soul Of Sindh

Shah Abdul Latif Bhittai is not just a paramount poet of Sindh, he is the vary soul of Sindh. If he would have been born in Middle east - somewhere near Mecca or Bethelhem - they would have proclaimed him a prophet. If he would have surfaced in England, they would have made him a Poet Laureate - nobody would have known Shakespeare, Byron, Keats or Shelley. Instead, he was born in a tiny village of central Sindh. Sindh, a beautiful nation of beautiful people, where one of the greatest civilizations, that the world has ever known, flourished. Join me here to pay homage to this great Poet of the East.

Surs - The Melodies Of Harmonized Music

There are 30 surs in the Shah Jo Risalo. Sur means a form or a mode of singing - rhythm, melody. Each sur corresponds to its subject matter. They are not named according to their music but according to the subject matter.

Enter this realm of pure and sublime music of the great poet of the East, Shah Bhitai.

The Stars On The Horizon Of Sindh

Like stars, in the dark sky, they shine. Their brightness sets aglow the horizon of Sindh and beyond. They twinkle, they sparkle and they spread their eternal radiance all around. They have brightened my world and enlightened my soul - my world is dark no more, my life is empty no more. Oh, weary fellow-travellers, come, let us be guided by the powerful light of these bright stars.

The Treasured Heritage Of Sindh

A shooting star makes a shining furrow across the sky and then sinks into darkness for ever. Same is the case with civilizations. Same is the case with man. Man's sojourn in this world is very brief but even during this short period he strives to achieve all that might make himself happier, with the puerile craze of a child running after a butterfly. Here that beautiful butterfly is the treasured heritage of Sindh.

The Culture and Customs Of Sindh

The culture of Sindh, this great mother of all civilizations, is so pure, sublime, unique and rich. But, where is it? I cannot find it! It is lost! The children of Sindh have gone all over the world, leaving their language, culture, heritage, traditions and, most of all, their very own mother behind. "Hayf-u tanheen khay ho-i, jan-i watan-o pahinjo visa'aryo" - "Shame on those who have abandoned their motherland!"

The Beauty Of Sindhi Language

Sindhi language has been the inspiration for the Sindhi art, music, literature, culture and the entire way of life of the peaceful and romantic people of Sindh. Many great poets and literatis have been profoundly inspired by the beauty of Sindhi language. The poetry of the Sindhi saint-poets, like Bhitai, Sachal and Saami, sung in sweet, melodious, rhythmic Sindhi tunes, fills the hearts and souls of the listeners with sheer rapture, joy and ecstasy.

The Faith And Religion Of Sindh

There has always been a bond of mutual love, respect, admiration and understanding between the Sindhi adherents of Islam and Hinduism. Whatever the reason, the fact remains that neither Hindus nor Muslims were strictly orthodox in Sindh. So, if you ask me what is the religion of Sindhis. Without hesitation, I would say, "SUFISM." Bhitai says, "Nya-e Neen-a Niha'ar, To mein dero Dosta jo," which, translated into English means, "Look inside you, the friend lives there." The 'friend' here is God, Allah, Bhagwan, or whatever name He is known as in His Creation. Sindhis have always been, are and shall always continue to adhere to the universal values of brotherhood, and like the jogis, wander around in search of the truth.

The Physical Geography of Sindh

Sindh comprises about 3% land mass of the Indo-Pak Subcontinent. It lies largely in the delta of the lower Indus basin, connected on three sides with areas of marked geographical contrasts. Join me on the tour of my motherland.

Sindh : Divisions And Districts

The political and administrative boundaries of Sindh are divided into 'Divisions'. Each Division is further divided into 'Districts', and the Districts into 'Talukas.' Here you will learn about these boundaries.

Sindhi Calendar

It is speculated that Saka Era came into being due to certain events that took place in Sindh in the year 78 or 79 AD. Al-Beeruni mentions that a foreign ruler ruled the 'Aryawarata' territories with its capital in Sindh. He had issued an order whereby Aryas were to call themseleves only Sakas and not the Aryas. He was therefore not liked by the people of Sindh. He was killed in a local revolt at 'Kiror' near present day Multan (then a part of Sindhu Desh).

Some Genuine Facts About Sindh & Sindhis

Sindh with its immense richness has always attracted invaders, refugees and immigrants including Zarthushtra and his followers, Alexander and the Greeks, Persians, Mongols, Arabs, Portuguese and English. But with the creation of Pakistan, large number of urdu speaking muslims from India, were encouraged to immigrate and settle in Sindh and native Sindhis were forced to leave their country.

SindhiNet Directory

Cyberspace is a marvellous technology that has brought many friends, communities and societies close to each other. It is hoped that Sindhis all over the world shall take advantage of this new medium and join hands, embrace each other and become ONE.

Rita Bhojwani : Sindhism Is Not A Dying Culture

These are the views, hopes, dreams and aspirations of a young girl, daughter of that great mother Sindh. How can that mother die whose children are like this young lady?

Fifty Years Ago They Lost Their Homeland

Fifty years ago, the lunatics, the sadists, the bigots, stabbed the frail old lady, Sindh, in her back. Broken, battered and bruised her head was bloody but unbowed. Upright she stood, as she always had through the centuries. The grand old lady lost her beloved children. And the children lost their motherland, their fatherland.

Sindh : The Nation Through Centuries

Sindh, that beautiful country along the lower Indus and the delta of this river, situated between the Latitudes of 20 degrees and 35 minutes North and 28 degrees and 39 minutes North, and the Longitudes of 66 degrees 40 minutes East and 71 degrees and 10 minutes East, is a wonderful landscape which has had its own history through the centuries, is quite different from the main body of the Indo-Pakistan sub-continent. The Arabic names "Hind" and "Sind" show the cultural differences between the Indus Valley and the country East of the river.

Sindhi Nationhood

Sindhi Nationhood embraces an unbroken bond of affinity between people and their motherland, between an individual and his society, land, language, culture, customs, faith, and the way of life. This affinity is much more then mundane. It is deeply rooted in the psyche of the individual right from his birth. The attachment to his land is so deep, solemn and sublime that he addresses his land as, 'motherland' or 'fatherland' or even 'holyland.'

The Art, Literature And Music Of Sindh

Sindhi society is dominated by great Sufis, the mystics, the martyrs. It has always been the land of peace, love, romance, and great cultural and artistic values. Art is the expression of the profoundest thoughts in the simplest way. Music is a form of art. And the hills and valleys of beautiful Sindh are alive with the sound of music - with the songs they have sung for thousands of years.

Jithha'aN Kithha'aN A'aya Saneha Sik-a Ja

Messages of love and affection from here, there and everywhere - they inspire me, motivate me, and urge me on. There will be commas, exclamation and question marks in our lives - let there be no full stops. We must move on. And my journey, my quest continues.

Muhinjay Mulk-a Ja : The Children Of Sindh

The children of Sindh, the Sindhi people, are the family of Indo-Aryan race with a strong Dravidian influence. Sindhis are peaceful, hardworking, hospitable, philanthropists, benevolent, simple and easiest and the most open-minded of the Eastern people. They are free from inhibitions of caste and creed. Sindhis have a rich contribution to make to the thought and life of the entire humanity. Bhali Karay Aya, welcome, let us meet some children of mother Sindh.

HehrRa HaanJaan Thian Bhenaru Hina Bhambhora Mein

The woes and issues affecting our mother Sindh and the sons of her soil.

Sindhi Merchants Association

was reverantly mentioned in the folk-lore of many countries, societies and people, as an exotic island, where you can safely and effectively engage in business and commerce, and surely make a fortune. So, they came - people, rich and poor - from all over the world. Sindhis, also came, with their entrepreneaural skills and thirst for the exotic and sublime. Their restless and pioneering nature, motivated them to leave their motherland Sindh and set up their businesses here. Let us marvel at their contributions, achievements and progress.

! Let Us Learn Sindhi Language

Language is the reason for nations to survive. It is the heart-beat of the people. The language of mother Sindh is Sindhi, which has been spoken for centuries by the children of Sindh. Today these children are all over the world, truncated and seperated from their motherland. To preserve their pride, culture, traditions and way of life they must learn to read and write the language of their motherland. Join me in these pages for some tuition.

The Cradle Of Civilizations

It is observed that all ancient civilizations of the world rose on the banks of rivers. The Mohan-jo-Daro civilization rose on the river Sindhu (Indus). Although the civilization did not leave any decipherable records, the structure tells a highly articulate story. Join me, let us, together, take an enriching and exhilarating walk through the corridors of ancient history.

Karachi : The Capital Of Sindh

Karachi, the capital of Sindh, is one of the major international port. It is amongst the ten most populous cities of the world - a bustling metropolis, a commercial hub, an industrial centre. Karachi has also been a centre of artistic and cultural activities of Sindhi intellectuals, poets, and scholars. Today this beautiful city of dreams and lights is under seige - battered, burnt, and broken.

and Sindhi Hindus : An Essay by Aileen Wolpert

In this essay I should like to show how successive invasions of a wide variety of peoples have left their mark on the the culture of the Sindhi Hindus. This population traditionally lived in Sind province once part of India but now in Pakistan and it is the culture of these inhabitants prior to partition in 1947 that are the subject of this essay.

To The Sindh Story : Kewal Malkani

It was in Sindh towards the end of 1947. Partition had taken place and Hindus were leaving the province in large numbers. One day some of us RSS workers were walking down Tilak Incline in Hyderabad. Suddenly an elderly Muslim lady coming from the opposite direction stopped in front of us and asked in pain: "Brothers, will you, too, go away?"

"What Is Sindhiyat?" : A Bengali's Concern For Sindhis

Historically, Sindhis have always loved, respected, supported, and applauded the Bengalis, everywhere and at any time. And, I am proud to vouch and confirm that Bengalis have also done the same for us Sindhis. Today, the Sindhi diaspora, far away from the motherland, is in turmoil and turbulence. Supratik has churned the vary conscience of Sindhis and the soul of Sindh. Do you have any answers to his queries?

Universal Declaration Of Human Rights

United Nations has declared and systemetically recognized the inherent dignity and the equal and inalienable rights of all members of the human family. These rights are the foundation of freedom, justice and peace in the world. Is this merely a dream?

Alumni International (SAIN)

Thousands of exuberant, ebullient and energetic Sindhi youngsters are pursuing their studies in schools, colleges and Universities all over the world. Some visionary Sindhis believe that there is a dire need for the youth of Sindh to unite, interact, share their valuable ideas and harness their energies together by forming an International Organization of Sindhi Students. Some sincere Sindhis have even gone further than mere suggestion. They have even recommended the name of such an organisation : SINDHI STUDENTS' INTERNATIONAL. Join me to find out about the viability, fesibility and objectives of such a global organisation.

Thursday, February 12, 2009

Learn Sindhi Language

If You want to learn sindhi language just follow these links....

MBSindhi2007 installer for WindowsVista & XP

Free Download 86 New Fonts For MB-Sindhi by SM-SAREM

Three beautiful & original Sindhi fonts by Shabir Kumbhar

MBFonts Executable Installer (can be run directly without the need to decompress)

MBFonts Zipped Installer (needs to be decompressed before being run)

Thursday, February 5, 2009

Audio Songs

Sarmad Sindhi

Earning Online Money
http://jkwsm.com/at-mails.gif

Sarmad Sindhi (Sindhi: سرمد سنڌي Urdu: سرمد سندھی) was a popular Sindhi singer from Sindh, Pakistan. Sarmad Sindhi's real name was Rahman Mughal. He died in a car accident on December 27th, 1996.

Sarmad Sindhi was famous among his generation and sang all kinds of songs, from folk songs to songs of his homeland that praised the Sindh. His songs represented the problems of the Sindhi people, like Sindh Uchi, Sindh Uchiaa (Sindh is greater),tuhagi muhaj KuwanBan Khan (Sindh is greater then your and mine thoughts). Sarmad Sindhi sang mostly in Sindhi but had some hits in the Seraiki language as well. His songs are now sung by his brother Ahmed Mughal, a KTN star and sindh TV star.

Saturday, January 31, 2009

About Sindh

Map of Sindh

Poor People of Sindh

View of Moen Jo Daro

Sind Art College

Interior People

Makli Graveyard

View of Indus River

People are Facing Flood

Villagers

View Main Gate University of Sindh

What is Sindh? Where is Sindh? These are some of the reactions one gets when he starts talking about Sindh, for rightly so, not many people know about this beautiful land of beautiful people, that once was an Empire and a cradle of all civilisations that existed about 6000 to 7000 years ago. This civilization - the Indus Valley Civilization - the authenticity and evidence of which is found at Moenjadaro.. (the Mound of the Dead), about 350 kilometres North of Karachi, near Larkana, birth place of another son of Sindh: Zulfikar Ali Bhutto, open the long and chequered history of mankind. Here civilised people lived in spacious houses with extraordinary drainage system, at a time when the rest of the world was in darkness and people still lived in the bush or on trees.
I am proud to be a son of that mother of civilisations - Sindh - and glad and honoured to be here to tell the story, in due humility, of this old, feeble, forlorn mother, victim of natural disasters, raped by the marauding, barbaric, uncivilised, and uncouth people of far and near, and abandoned by her very own children - the children that she loved, reared and raised, and protected in the warmth of her bosom. This mother gave to her children the most efficacious river, the Sindhu or the Mehran, on the banks of which flourished some of the most beautiful and richest cities and ports in the world, from where Sindhi merchants traded goods to and from other ancient civilsations - the Inca, Messopotamia, Sumeria, and the Great Chinese civilizations. It is here that international trade and maritime enterprise first originated and developed.
This mother Sindh, also gave her children the most irrigable alluvial soil on Earth, where all kinds of grain grew, providing abundant food for her children and rest of the world. Under the shade and protection of the warm bosom of mother Sindh, lived its energetic, resourceful, kind, humble and hospitable children, in peace, progress and harmony.
As I write this piece in the cosy comfort of my house in peaceful island-city of Singapore, I hear Naru Bhagat sing on my tape recorder : "Ka'at-u qariban-i jay aggian katium-i keenaki, cha'a budhaya'an?" (I weaved not the web before the Loved One, what am I to say?)
The mother Sindh provided everything in abundance - even love. So much love was oozing from her soul that having showered the torrents of love and adulation on her children, she still had a tremendous capacity and quantity of love left, which she progressively and regularly showered upon the children of other lands, other places, other worlds, and other cultures. They came to trouble her, torture her, and torment her. They trespassed into the peaceful lives of her children. They teased, tempted, trivialised and trode mercillesly over her children. Yet, this epitome of motherhood, this ocean of love, this graceful mother of mothers, this prologue of the history of civilizations, this land of mine - my mother land, my fatherland, Sindh - opened her warm heart and soul to all who came.
They came from everywhere - east, west, north, south, everywhere! From North came the Aryans, Alexander, Mongols, and Moghuls. From South came the British, the Portuguese, and the Arabs in boats, dhows and ships. From West came the Persians, the Greeks, Arghuns, and Targhuns. From East came the Mohajirs, the Biharis, the Delhiwalas, the beetlenut-chewing individuals of Hindustan - shirtless, shinless and shelterless. They ravaged, they plundered, they raped the grand old lady and tore her children...click apart from the warmth of her bosom. They manipulated, brainwashed and obscenely seduced her children - through beetlenut, Urdu (the language of the harems of Sultans, Rajas and Maharajas), and through the sari-clad belles - with naked stomach and belly, showing a pulsating midriff, a quivering belly-button, and an inviting gait with an open lascivious smile, and lustful twinkling of the eyes. They threw the grand old lady, the mother who mothered them just like she mothered her own children, who loved and opened her heart, mind and soul to them, just as she did for her own children. Yes, they threw her - knocked senseless, dazed and bewildered - in a dark bottomless dungeon of despair, drudgery and death. The love is stunned, the beauty is gone, warm bosom is warm no more, the mother is dead! Long live treachery, ingratitude, lust and infidelity!
During one of my regular visits to Sindh to see my folks, in December 1994, whilst driving down the Superhighway, from Karachi to Hyderabad, to visit my nephew and to attend the Parents' Day function at my old Alma Mater, the Cadet College, Petaro, I saw a body - wrapped in dust and smoke, generated by countless 'super' vehicles driven by the 'super' people - on the side of the Superhighway. I asked my brother, who was driving, to stop for a while. In scorching heat the body lay - no sound, no movement. An elederly lady, with dishevelled grey hair, eyes - a bottomless pit - deep, sunk, half-open. I can see years of toil, sacrifices, and love burried deep in there. Her bosom - open, cold, empty, and pathetic vaccum. She was in tatters. Her face - muddy, wrinkled, and yet, calm and serene. I can read countless questions and queries on that troubled, yet, beautiful face. Beside her, scattered all over was a crumpled heap of her only possesions - few old clothes, perhaps, the legacy of the past, and a murky, shrivelled photograph. There, beside her, was her 'kisto' (a begging-bowl) - empty, teasing and tormenting my vary soul! I looked at the photograph and saw a very beautiful lady - a typical Sindhi lady, dressed in Sindhi costume with a 'rao' (sindhi head covering) made of 'ajrak', white shirt with Sindhi 'burth' (designs and patterns) and the shalwar made of 'sussi' (the Sindhi home-spun cloth). Four handsome children - three boys and a pretty girl - fresh, smiling, innocent faces, oblivious of tomorrow, living only for that moment with their beloved parents. And a man - tall, robust, and handsome with proud moustache, a 'patko' (turban) wrapped around his head, and an 'ajrak' (a type of Sindhi shawl) hanging around his broad shoulders, and a Sindhi moccasin-like shoes in his feet - her husband.
A man from the adjacent road-side restaurant - there are countless such thatched restaurants, or hotels (as they call them) along the highway - came towards us, and started blurting out in half-Urdu (the national language of the country) and half-Pashtu (the language of the far, far away land of Pashtunistan), "Sahib," he used a filthy abusive word, "she is a Sindhi beggar woman. She is not yet dead. How can she die when I give her food to eat?" he said, giggling and slapping his chest. "Her husband is in Saudi Arabia and never comes back, her daughter is a 'rundi' (a prostitute) and a mistress of a Sindhi Vadera ( he told us his name as well), one of her sons is a pimp for his sister, another one was very pretty, so pretty that he was liked and fancied by a lorry driver and he took him along with him in his truck to Peshawar (the capital of that far, far away land of Pushtoonistan). He has not been seen since. The other son is a thief, robber, beggar and addict. He lives in some 'makan' with 'mawalees.' They have beaten her, took all her possesions and left her at my hotel to die. I have taken pity on this woman and provided her with some food. During daytime she sleeps by the roadside, begging from the passing-by cars of the rich Sindhi Vaderas, but none stops, and at night.....," he paused and took out a tiny receptacle, from the folds of his murky shalwar (loose baggy trousers). Looking at the mirror on the lid of the receptacle, he, scratched his moustache with his dirty long-nailed fingers, opened the lid and pinched out something that looked greenish, pale, pasty stuff and thrust his huge fingers into his mouth, planting the stuff somewhere between his filthy brownish-yellow teeth. My brother later told me that the stuff is known as 'naswar' - a drug, which is used by people from that far away land, for 'kicks', thrill and stimulation, keeping them 'high' under the euphoric effect caused by the drug. He continued with a sheepish grin, arrogant show of body gestures, and that obscene mock in his eyes, "At night, she entertains and comforts my brother truck and lorry drivers, you know what I mean." At this instance, somebody shouted for him from the hotel and he abruptly turned and started to walk back to his hotel.
Yes, I knew precisely what he meant. It is for that reason, that he gives her the crumbs and the left overs of the steady stream of the truck and lorry drivers from the far, far away lands of Pushtoonistan and Punjab - his brothers. Yes, he gives her food! How can she die?
As I stood there transfixed another noisy lorry trudged by, one of the hundreds that kept on zooming past with 'high' drivers from the far, far away lands, and young 'pretty' Sindhi boys as their 'kleanders' (as they call them), leaving behind a suffocating pall of dust and smoke, which was so unceremoniously and ignominiously enveloping the body lying in front of me.
Lying motionless in front of me was not just a frail, aged, sickly lady, but a mother. And that mother, looked like my own mother, like any other mother that I had ever known. As I stood there - mesmerised, frozen, paralysed, with a huge lump in my throat and tears in my eyes which refused to fall, I heard the deep resonant voice of Fakir Abdul Ghafoor's on my brother's car radio singing:
"Moonkh-e Doongar-u Dorind-a aayo, Kechi Kech wancgan." (Kechis leave for Kech, I am left alone to wander in the rocks).
Suddenly, that mother was transformed into mother Sindh. The love is stunned, the beauty is gone, warm bosom is warm no more, the mother is dead! Long live treachery, ingratitude and infidelity! Yes, long live treachery, ingratitude and infidelity!
I took out my wallet, touched a hundred rupee note (no, too little), then a five hundred note (no, too little), finally took out a thousand rupee note, and holding it in my shaking hands, I approached the body, put the money in her frail hand, and said, "Ammar-i, du'a kajain-i" (mother, wish me well and pray for me). As I bent, she opened her eyes, looked at me, and said, "Abba, Allah waddee umir-i ddiyya-ee" (My child, may Allah give you long life). There was love in her eyes and sincerity in her voice. The same love and sincerity that I used to find in my own mother. And I gave her only a thousand rupee note for that love and sincerity! As I started to walk back to my brother's car, I heard Shah Bhittai whispering in my ears, "Heff-u tanheen khey hoi, watun-u janheen wisariyo" (Shame on those, who forget and foresake their motherland!).

Brief History of Sindh

Population: 30439893 (as per 1998 census) and 42378000 (approximately as in 2008)
Districts: 23
Talukas (Administrative units within a District): 87
Metropolitan/ Municipal Corporations: 9
Municipal Committees: 31
Town Committees: 116
Army Cantonments: 8
Villages/ Dehs: 5871
Average population per km2: 216
Ratio of urban population (living in Metropolitan/Municipal Corporations, Municipal Committees and Town Committees) 48.8%
Ratio of rural population: 51.2%

Source: Pakistan Government’s Population Census Organization and Federal Bureau of Statistics

Natural Resources:

Coal:

Sindh has 99% coal reservoirs of Pakistan. These are located in Lakhra, Soondha, Thar,

Meeting-Jhampeer and Badin. Among these, Thar coal reservoirs are the largest in the world.

Lakhra: 1.328 billion tonnes
Soondha: 7.612 billion tonnes
Thar: 78.196 billion tonnes
Badin: 9.000 billion tonne
Meeting - Jhampeer: 0.161 Billion Tonnes

Total: 96.297 billion tonnes

Source: Sindh Coal Authority

Natural Gas:

There are 10 gas fields in Sindh from where natural gas is extracted. These are: Kandhkoat, Khairpur, Mari (The largest gas field where 20% gas is stored and 18% gas is produced/ used), Suri/Hundi, Golarchi, Khaskheli and Leghari. Sindh produces 48% of natural gas of Pakistan.

The Oil and Gas Development Company Limited (OGDCL) daily extracts 986 MMCF of natural gas, 368 tonnes of LPG and 71 tonnes of sulphur. The gas is sold at the rate of 137.96 rupees per MCF.

Crude Oil/Petrol:

Sindh produces 62% of oil of Pakistan. OGDCL sales 43642 barrel of oil per day at the rate of 64.79 dollars per barrel.
Agriculture:

Agriculture is the backbone of Sindh’s economy. The main crops of Sindh in summer season include cotton, rice, sugarcane, sorghum, millet, sweet corn, and different pulses, while the wheat is the main crop of the winter season. Sindh produces all sorts of vegetables and fruits such as banana, mango, lemon, orange, grape fruit, strawberry, cherry, peach, cheekoo and guava.

Cattles, Poultry and Fish

Cows: 3873883
Buffalos: 3220094
Sheep: 2615984
Goat: 6755234
Camel: 217853
Horse: 75850
Donkeys: 500160
Mules 5372
Poultry/ chicken/hens:8797905

Source: Pakistan Census of Live Stock 1996

Fish

1139919 metric tonnes of fish are captured from different water habitats. 64400 tonnes of fish is captured from sea. Pakistan’s fish export is worth 133 million dollars. The entire fish comes from Sindh and Baluchistan.

Source: Fish Folk Forum and International Trade Statistics ( ITS)

The proportion of different taxes collected by Sindh for the Federal Government:

Direct Taxes: 67.65%
o Income Tax: 86.40%
o Wealth Tax: 63.21%
o Capital Gains Tax: 32.60%
o Workers Welfare Fund: 45.53%
Indirect Taxes: 68.32%
o General Sales Tax (GST): 62.10%
o Federal Excise Duty: 39.40%

Source: Planning and Development Department, Government of Sindh

National Finance Commission (NFC) Award

The British Rule introduced the concept of participatory development and they developed the communication, irrigation, education, law and judiciary systems and provided constitution to united India in 1937.

During British Rule, the Sales Tax (GST) was a provincial tax but at the inception of Pakistan, making the emergency conditions as a pretext the Federal government snatched Karachi from Sindh and later on taken 50% of Sales Tax from Government of Sindh in order to control the financial deficit of Pakistan.

The federal government instead of respecting the 1940 Resolution (inter provincial social pact) and giving the provincial autonomy to all its provinces imposed ONE UNIT over 4 provinces just for sake of demonstrating equality to the then largest province, East Pakistan (now Bangladesh)

Sindh was made a colony for the immigrants from India in an organized and planned way. Hundreds of thousands of acres of agricultural land were allotted to non-Sindhis (Civil and army bureaucracy) in Sukhar, Gudu and Kotri barrage areas.

After 25 years of Pakistan creation no justice and fair system/ dealings were delivered by the Federal Government towards Sindh.

In 1974, the government of Zulfiquar Ali Bhutto, instead of returning 50% GST (taken in the 1940s) to the Sindh snatched the remaining 50% and announced it as 100% Federal Tax. GST is never considered as Federal Tax in any part of the world, it always remains as provincial or regional tax.

In 1974, first NFC award was announced after which the military came in to the power. General Zia ul Haque announced two NFC awards in 1979 and in 1985. 1979 commission was never called while 1985 commission did not reach to an agreement. Mr. Jawed Sultan Jappan wala, the then finance minister refused to sign a totally unjustified award.

In 1997, Sindh again went under a ruthless betrayal by an undertaker government which had no lawful, justified and moral right of doing so.

Background:

Up to this point in time, in all seven NFC awards, the distribution of resources has been done on the only indicator, that is population. Nowhere in the world, under a federal government system, the resources are distributed on the basis of only one indicator i.e. population. For example in India NFC award is distributed on 11 parameters. Having majority in population does not mean that the province contribute and consumes more resources. Therefore, this exercise does not fulfil the criteria of justice and equality. Hence, the distribution of NFC on multiple parameters is very essential.

In 1991 NFC Award, three taxes were under the federal government distribution pool:
Income Tax (Including Corporate Tax)
General sales Tax (GST)
Central Excise Duty (CED)

Custom tax was under jurisdiction of Federal Government and was not part of the distribution pool in the NFC award. However, above mentioned three taxes were in that pool. The following formula was in use for distribution among federal/ central and provinces:

Federal / Central Government: 20%
Provincial Government: 80%

In 1997 NFC award, the federal Government included the custom duty in to the distribution pool and beside this changed the formula of distribution among centre and provinces:
Central Government: 62.5
Provincial Government: 37.5

As a result of this formula the 2/3 of resources became the property to the central government while the remaining 1/3 came to the share of all provinces.

Apart from NFC, the income generated to the federal government from other resources excluding taxes, the provinces do not get the equal proportion. With reference of foreign loans, grants and development projects, principles of justification and equal distributions are also not followed.

The share given by provinces in the distribution pool:

Year 1999-2000

1. Sindh: 189.461 Billion Rupees, 63.7%
2. Punjab: 77.912 Billion Rupees, 26.21%
3. NWFP: 22.046 Billion Rupees, 7.42%
4. Baluchistan: 7.800 Billion Rupees, 2.62%

On the basis of population census of 1981 and 1998, the share given to provinces from the Federal distribution pool:

NO
Province
As per population census of 1981
As per population census of 1998
1
Punjab

57.88 Billion Rupees
58.38 Billion Rupees

2
Sindh

23.28 Billion Rupees
23.72 Billion Rupees

3
NWFP

13.54Billion Rupees
13.82 Billion Rupees

4
Baluchistan

5.30 Billion Rupees
5.07 Billion Rupees

Source: Combined Finance and Revenue Accounts and Finance Division, Government. of Pakistan

Due to having no provincial autonomy, control and ownership of resources, distribution of NFC award on the population basis let us see where Sindh stands in terms of the social indicators:

Education:

8000 schools of Sindh are closed
3 out of 5 children aged between 5-9 do not go to school
Every 6 minutes 4 children quit the school for good
Overall literacy rate of Sindh is 51%
65% of urban population of Sindh is literate
35% of rural population of Sindh is literate

Asian Development Bank and Education Department, Government of Sindh

Health

Annual budget: 7590000000 (7.59 Billion Rs) - about 3% of provincial budget
The required number of doctors with reference to population: 30000
The number of doctors available in the Government. hospitals: 13000
Additional doctors required in government hospitals: 17000
Total number of government hospitals: 1366
No of hospital closed out of 1366: 50%
80% of hospitals have no specialist doctor available
60% of women are facing psychological/ psychiatric problems
53% of men are facing psychological/psychiatric problems
40% of province’s total population (42300000 - 42.3 million) is hepatitis positive
26% of population do not have access to drinkable water
58% of population has no sanitation facility
There are no medical superintendents in 25 Taluka headquarter hospitals of the province
The infant mortality rate ( new born mortality rate) is 95 per 1000 births
Every 20 minutes one woman dies due to the pregnancy or delivery related complications
64% of pregnant women give birth in hands of untrained medical staff
Only 38% children of the province are fully immunized.

Source: Asian Development Bank, UNICEF, Ministry of Health, Government of Sindh, and other resources

Employment / Unemployment:

A minimum of 6% (approximately 2.05 million) of population of province is unemployed of which 25% are educated, graduate, postgraduate, engineers, doctors, accounting and management professionals.
Out of 3000 existing factories of province, only 50 factories belong to Sindhis and the 95% of employed labour is non-Sindhi.
Source: Journal of Third World Studies

The number of Sindhis in Federal Departments and the Armed Forces

5% of employees working in the federal departments are Sindhis.
There are only 2% Sindhis in armed forces of Pakistan
Only 3 Sindhis were working as federal secretaries as on 30/05/2008

Source: Journal of Third World Studies

Water shortage

Due to shortage of river water, the agriculture economy has lost 42 Billion rupees in four years time.

Source: Social Policy and Development Centre (SPDC)

Lack of Investment
6 billion dollars (450 billion Rs) were invested in Pakistan in the last 5 years but industrial areas of Sindh have not benefited from this investment.

Source: SPDC and Chairman SITE, Karachi

Landless people
The 60% (2 million) of families living in the rural areas have no land.
The land holdings available to 26% rural families in Sindh is on average smaller than any where else in Pakistan.

Source: Social Policy and Development Centre (SPDC)

Crimes (Year 2007)
Killings/Murder: 2167
Gang rape: 27
Attempt to murder: 3080
Kidnapping: 1654
Honour killings: 96
Kidnapping for money: 145
Severely injured (quarrel): 889
Children kidnapped: 136
Minor injuries (quarrel): 1823
Suicides: 195
In fights: 3077
Attempt to suicide: 4163
Attacks on police: 1258
Dacoits: 1495
Sexual abuse: 168
Robberies: 4505
Houses burglaries: 2127
Other crimes: 8904
Source: Sindh Police, Bureau of Police Research and Development, interior division, Islamabad
Absolute Poverty

50% of Sindh’s population (42.3 millions) is under poverty line and live a very miserable life. Sindh is target of injustice since the inception of Pakistan; whereas, in real sense Sindh is the creator of Pakistan. The rulers of Pakistan have enormously devastated Sindh by usurping its all resources. Here they use Islam, socialism, democracy and martial law as weapon to exploit Sindh. Military regimes have never ever given any relief to the people of Sindh which continue to occur even during so-called democratic governments.

Friday, February 20, 2009

Sarmad Video Songs

Sarmad Video Songs

Sarmad Video Songs

Sarmad Video Songs

Sarmad Video Songs

Thursday, February 19, 2009

Sarmad Video Songs

Sarmad Video Songs

Saturday, February 14, 2009

Friday, February 13, 2009

Sindhi Life

Sindhi Online

The Story Of My Jeejal Sindh

Thursday, February 12, 2009

Learn Sindhi Language

Thursday, February 5, 2009

Audio Songs

Saturday, January 31, 2009

About Sindh

About Me

Categories

Followers

Blog Archive